شاید این سوال در ذهن بسیاری از عامه مردم وجود دارد که پیشینه شب یلدا

 به چه زمانی برمی‌گردد؟ و این آیین از کی تاکنون در ایران رواج داشته است؟ پاسداشت این شب به چه منظور است؟ و چه تاریخ و آیینی در پس این شب نهفته است؟

آثار و شواهد باستان‌شناسی و متون کهن نشان می‌دهد که شب یلدا مصادف با شب زایش ایزد ایرانی، مهر مقدس است. آیینی که در دوره هخامنشی در ایران پدید آمد، در دوره‌ اشکانی به اوج رسید و در دوره ساسانی با رسمیت یافتن دین زرتشت، پرستش آن ممنوع و ظواهر آن نابود شد. دین مهر در اثر جنگ‌ها و ارتباطات میان ایران و روم به اروپا رفت و با عنوان میترائیسم موردقبول اروپاییان قرار گرفت و گسترش یافت تا جایی که ایدئولوژی دین مسیحیت را بر پایه میترائیسم می‌دانند؛ اما دشمنی کلیسا با این آیین به حدی رسید که حتی تاریخ تولد مسیح و شب کریسمس را برای عدم تداخل با یلدای ایرانی، ده شب جلوتر بردند.

طبق اساطیر کهن ایران‌زمین، مهر از مادری به نام ناهید که از تخمه زرتشت در دریاچه هامون بارور شده بود، در شب اول زمستان متولد می‌شود. محل زایش مهر از درون غاری تاریک است،

در بیشتر شمایل‌نگاره‌هایی که از مهر در جهان وجود دارند، مهر در هیبت جوانی نشان داده می‌شود که گاوی را ذبح می‌کند و ضیافتی را با خدای Sol (خورشید) برگزار می‌کند (مراسم گاکولن یا پختن گوشت گاو و نذر آن بین همسایگان در شب یلدا هنوز هم در برخی نقاط لرستان صورت می‌گیرد).

مردمان لرستان هر ساله در شب یلدا آیینی را برپا می‌دارند که ریشه در اسطوره‌های ایران‌زمین دارد. در بخش‌هایی از این آیین جوانان، روی پشت بام‌های منازل رفته و شالی بلند را به حیاط همسایه‌گان آویزان می‌کنند. هم‌زمان دو بیت شعر را می‌سرایند. با این مضمون که امشب نخستین شب به غار رفتن است (اشاره‌ای از به غار رفتن ایزد بانو ناهید و زایش ایزد مهر)، پس از آرزوی طول عمر برای بزرگ خانه، طلب هدیه می‌کنند و معمولاً از سوی صاحب‌خانه خلعت می‌شوند (اشاره‌ای به خوراک ایزدی مهر).

یلدا را در ایران باید شبی برای پاسداشت مقام زن به شمار آورد چراکه در دین مهر و آیین میترائیسم والاترین جایگاه برای مقام زن است، همان‌گونه که در شب یلدا ایرانیان برای دختران دم بخت و تازه به خانه بخت رفته هدیه می‌برند.

مهرپرستی آیینی است که ایرانیان حدود 3 هزار سال پیش در ایران بنیان نهادند و از چنان مقبولیتی در بین پذیرندگان برخوردار شد که در نیمی از جهان باستان گسترش و اشاعه یافت.

ازجمله شواهد مادی آیین مهر در لرستان باید به غار کوگان پل‌دختر، معبد مهری باباعباس خرم‌آباد، معبد ویزنیار رومشکان، نقش چلیپای سراب نیلوفر، بنای گاکولن و چهل‌داره در بلوران کوهدشت اشاره کرد در کنار صدها شاهد معنوی همچون خالکوبی پیشانی بانوان لرستانی که ریشه در مٌهرٍ مهر دارد و نام جاهای بی‌شماری که نشان از این آیین فراموش شده دارند. آیینی که اساسش بر پایه دوستی، رازداری، پاکی و صداقت بوده است.

 

عطا حسن‌پور/ باستان‌شناس

 

 

دیدگاه‌ها