در ساده‌ترین و قابل‌فهم‌ترین تعریف رسانه، آن را ابزار یا وسیله‌ای برای انتقال پیام و برقراری ارتباط می‌دانیم و سید محمد دادگران در کتاب «مبانی ارتباطات جمعی» از زبان به‌عنوان نخستین وسیله ارتباطی (رسانه) یاد می‌کند ؛ اما ازآنجایی‌که در این یادداشت به دنبال تبیین نقش رسانه در توسعه هستیم بهتر آن است که اختراع صنعت چاپ در سده پانزدهم میلادی را که گامی بسیار مهم برای دستیابی بشر به رسانه‌های نوین به شمار می‌رود، سرآغاز بحث قرار دهیم، اتفاقی که با پیدایش نخستین روزنامه (به این دلیل که روزانه به چاپ نمی‌رسید و حاوی اخبار به‌روز نبوده، بهتر است آن را خبرنامه نام نهاد) در سال ۱۶۰۵ شکل تازه‌ای به خود گرفت و بستری نو برای انتقال اخبار پدید آمد.
این سیر با گسترش روزنامه‌ها (به معنای چاپ روزانه و حاوی اخبار روز) رو به تحول نهاد و با پیدایش رادیو و تلویزیون، به عنوان نخستین وسایل ارتباطات جمعی با گوناگونی و گستردگی وسیع مخاطبان، وارد مسیر تازه‌ای شد. حالا دیگر اخبار و اطلاعات در کمترین زمان به دورافتاده‌ترین نقاط مخابره می‌شد و این شاید اولین تجلی‌گاه نقش رسانه‌ها در توسعه به معنای امروزی آن باشد.
با پیدایش اینترنت در دهه ۱۹۶۰ میلادی و به بازار آمدن کامپیوترهای شخصی، رسانه از حصار کتاب، روزنامه، رادیو و تلویزیون خارج شد و اخبار و اطلاعات حالا در یک بستر نو و تازه قابلیت انتشار پیدا کرد، بستری که با شکل جدید زندگی اجتماعی سازگاری بیشتری داشت و گرچه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته یا توسعه‌نیافته هنوز هم گستره‌ی مخاطبان آن به گستردگی رادیو و تلویزیون نیست، اما نقش آن در تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای مختلف بسیار بیشتر و پررنگ‌تر از دو رسانه نام برده شده است که می‌تواند زمینه توسعه در تمام شاخصه‌ها را فراهم نماید.آنچه به درک درست نقش رسانه بر توسعه در جهان امروز کمک شایانی می‌کند شکل‌گیری فضای مجازی و شبکه‌ی سرویس‌های اجتماعی پیام‌رسان یک‌سویه یا چند سویه مجازی مانند فیس‌بوک، تلگرام، واتس آپ، اینستاگرام، یوتیوپ و … در بستری به نام تلفن همراه است که سرعت انتقال اخبار و اطلاعات را به صدم ثانیه کاهش داده و نقشی غیرقابل‌انکار در فرآیند توسعه همه‌جانبه و تسریع و تسهیل آن ایفا می‌کند.
حال که به‌صورت گذرا و مختصر سیر تحول و توسعه رسانه را مرور کردیم لازم است از دو زاویه به نقش رسانه در فرآیند توسعه همه‌جانبه نظر بی افکنیم و این دو را موردبررسی قرار دهیم.
۱) نقش رسانه در توسعه فرهنگی به‌عنوان زیربنای فرآیند توسعه همه‌جانبه:
زندگی آدمی مجموعه‌ای از رفتارهای نهادیه شده و پی (به معنای اساس و بُن) گرفته در وجود فرد است که آن را فرهنگ می‌نامیم. این رفتارهای نهادیه شده هم در زندگی شخصی و هم در زندگی اجتماعی افراد جامعه ظهور و بروز پیدا می‌کند و در واقع تصویر درست یک جامعه، تصویر فرهنگی آن است چرا که گویا و گواه افکار، رفتار، نیات و خلقیات آن جامعه به شمار می‌آید و باید فرهنگ را آیینه تمام نمای یک ملت نامید.
کلیدی‌ترین اصل فرهنگ‌سازی همان‌گونه که در تعریف فرهنگ به آن اشاره شد، نهادیه شدن یک رفتار در وجود اشخاص و عمومیت یافتن آن در کلیت جامعه است که می‌تواند به‌صورت واکنش‌های جمعی قوام‌یافته و شناسنامه‌دار در برابر پیام‌های مُعین، تجلی پیدا کند و رسانه بهترین و کاربردی‌ترین امکان برای نیل به این هدف است، چرا که هم از لحاظ شکلی و هم از جنبه محتوایی، عقلانیت و احساسات مخاطبان خود را تحت تاثیر قرار داده و به‌تبع آن در نوع رفتار فرد فرد افراد یک جامعه نقش بسزایی دارد.
آموزش از مهم‌ترین نیازهای بشر و اصلی‌ترین بایسته‌ی فرهنگ‌سازی است که هم جنبه عملی دارد و هم جنبه نظری و در هر دوی این موارد، این رسانه است که بستر مناسب برای انتقال اطلاعات، آگاهی و اخبار به جامعه مخاطب را فراهم نموده و به طور مثال یک پیام آموزشی را در قالب کتاب، روزنامه، یک اثر هنری، یک محصول صوتی یا تصویری، یک ساخته چندرسانه‌ای، یک اپلیکیشن تلفن همراه و یا حتی در سخن و کلام افراد صاحب‌فکر و نظر به جامعه هدف منتقل سازد.
حال به سراغ یکی از اصلی‌ترین اصول توسعه می‌رویم که می‌گوید: توسعه فرهنگی زیربنای توسعه همه‌جانبه است و تا توسعه فرهنگی در یک کشور اتفاق نیافتد، دستیابی به توسعه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی امری دور از دسترس و یا شاید محال باشد. از همین گفته می‌توان به‌خوبی به نقش رسانه در فرآیند شکل‌گیری توسعه فرهنگی که گام نخست توسعه همه‌جانبه است پی برد و یک اصل را برای آن تعریف کرد که: فرهنگ‌سازی شاه‌کلید توسعه همه‌جانبه و رسانه به‌مثابه دندانه‌های این شاه‌کلید است که اگر نباشد، کلید اصلاً قادر به ایفای نقش بازگشایی نخواهد بود.
۲) نقش رسانه در فرآیند عملیاتی و رو بنایی توسعه همه‌جانبه:
توسعه همه‌جانبه (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی) وظیفه دولت‌هاست و رسانه‌ای می‌تواند به‌خوبی نقش خود در شکل‌گیری توسعه همه‌جانبه را ایفا نماید که وامدار یا جانب‌دار دولت‌ها نبوده و از زاویه نگاه مختص به خود و مستقل، به این فرآیند بنگرد که اگر این‌گونه نباشد، رسانه به‌جای آنکه راهنما و راهبر باشد، به بلندگویی دولت‌ها برای دفاع از عملکرد درست یا نادرستشان (بر اساس منفعت جامعه) تقلیل خواهد یافت.
رسانه در فرآیند عملیاتی و روبنایی توسعه همه‌جانبه، باید سه نقش پررنگ و فعال داشته باشد و در صورت نبود یا عدم کارکرد درست هر یک از این سه، نقش رسانه دچار اختلال خواهد شد. این سه نقش عبارت‌اند از:
الف) نمایاندن نقاط قوت، ظرفیت‌ها و کاستی‌ها
رسانه به دلیل گسترگی جغرافیایی و امکان حضور در لحظه، می‌تواند چشم بینای دولت برای درک درست ظرفیت‌ها و چراغ فرار روی دولتمردان برای مشاهده کاستی‌ها باشد. رسانه این توانمندی را دارد که ظرفیت‌ها و کاستی‌های توسعه را ضبط، ثبت و تحلیل نموده و به‌صورت کارشناسی شده در اختیار مجریان امر توسعه قرار دهد. دولت‌ها به دلیل تمرکز بیشتر در پایتخت یا مراکز و شهرهای بزرگ، می‌توانند از رسانه به عنوان بال پرواز خود برای رصد و پایش سرزمینی درست و نقطه‌به‌نقطه (دیدن گستره موضوع از زاویه بالا) به‌خوبی بهره گرفته و نیازسنجی جامعه و نقشه‌ی راه خود برای توسعه را بر اساس آن تدوین نمایند.
ب ) ارائه راهکارهای تخصصی و کارشناسانه
این یک امر بدیهی است که بدنه دولت امکان و فضای حضور برای تمام کارشناسان، صاحب‌نظران و افراد دارای ایده در کل کشور را ندارد و بسیاری از این افراد خارج از چارچوب دولت و در سایر ارکان کشور حضور دارند. رسانه باید این توانمندی را داشته باشد که در ارائه تحلیل‌های خود از وجود این افراد بهره گرفته و به‌گونه‌ای عمل نماید که رسانه به منبعی برای دولتمردان مبدل گردد که هرگاه از تحلیل درست یک موضوع عاجز ماندند، دست به دامن رسانه شده و از تحلیل‌های کارشناسانه‌ی آن برای رفع نیازمندی‌های جامعه و حرکت درست در مسیر توسعه بهره گیرند.
ج ) نظارت بر روند عملیات توسعه (نظارت بر کار دولت)
نظارت یکی از مهم‌ترین نقش‌های رسانه است و در موضوع توسعه همه‌جانبه نیز نظارت بر کار دولت به‌عنوان مجری این امر از مهم‌ترین وظایف رسانه است. استقلال رسانه بیش از دو نقش دیگر در این حوزه خود را نمایان می‌سازد، زیرا اگر رسانه‌ای وابسته به دولت باشد در امر نظارت دچار خودسانسوری شده و به سرنگی برای تزریق خواسته‌های دولت به بدنه جامعه مبدل خواهد شد. «رسانه آزاد» در این نقش باید بتواند ضمن رصد درست موضوعات، به‌نقد یا تمجید از کارکرد دولت پرداخته و به‌مثابه یک پل ارتباطی، ضمن آنکه عملکرد دولتمردان را پیش روی جامعه قرار می‌دهد، خواسته‌های مردم را نیز به دولت منتقل سازد.
نکته بسیار مهمی که در پایان باید به آن اشاره شود این است که در مسیر توسعه، بهتر آن است که رسانه‌ها به صورت تخصصی وارد میدان شده و این‌گونه نباشد که یک رسانه در تمام موضوعات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ورود کرده و به اظهارنظر بپردازد.
سجاد شفیعی
کلیک کنید
دیدگاه‌ها