از ميان منابع اساسي سازنده حيات، آب از اهميت ويژه و به‌سزايي برخوردار است. رودخانه‌ها از دير باز مورد توجه جوامع بشري بوده‌اند و در اساس زندگي و شكل‌گيري جوامع انساني و تمدن‌هاي بشري بسيار موثر واقع شده‌اند.
به گزارش یافته، رودخانه‌ها در حقیقت منابع حیاتی آب شیرین جهت استفاده در امور کشاورزی، شرب و صنعت، تامين رزق، اقتصادي، تغذيه، انرژي، تفرج و توسعه به شمار می‌روند و هرگونه آلودگی در آنها می‌تواند بر کیفیت زیست محیطی سایر بخش‌های طبیعت تاثیرگذار باشد.
از نقطه نظر آلودگی، هر رودخانه دارای ظرفیت خود پالایی معینی است و چنان‌چه ورود آلاینده‌ها به آن بیش از حد پذیرش رودخانه باشد، در این صورت مشکلات زیست محیطی در آن به صورت پایدار در خواهد آمد.
آلودگی رودخانه‌ها یكی از مهم‌ترین مسائل و معضلات زیست محیطی است كه امروزه مورد توجه فراوان قرار گرفته است. از سوی دیگر رودخانه‌ها را می‌توان آسیب پذیرترین اکوسیستم‌ها در برابر آلودگی به حساب آورد؛ چرا که اغلب منابع آلاینده انسان‌زاد چون صنایع و یا مناطق شهری و روستایی (به علت اتکاء آنها به منابع آب سطحی) در اطراف و یا در نزدیکی رودخانه‌ها متمرکز شده اند.
در اکثر شهرها رودخانههای ناحیه شهری و مسکونی همواره کانون تخلیه فاضلاب‌ها، زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی هستند؛ به‌خصوص در حاشیه شهرها این رخداد از شدت بیشتری برخوردار می‌باشد. این پدیده باعث می‌گردد تا رودخانه چهره زشت به خود گیرد.
یکی از انواع آلایندگی‌های محیط زیست استان پساب‌های کارخانه‌جات تولید شن و ماسه هستند.
به علت نبود آمایش سرزمین و مکان یابی مناسب، تمرکز واحدهای تولیدی در استان درست انجام نشده است و به همین دلیل هرساله شاهد سرازیر شدن پساب‌های به آب رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و مرگ و میر آبزیان هستیم.
حداقل از هم اکنون باید برای مکان‌یابی شهرک‌های صنعتی این استان چاره‌اندیشی شود تا از خسارت بیشتر جلوگیری به عمل آید.
کارخانه‌های شن و ماسه از واحدهایی هستند که در ابعاد مختلف می‌توانند آلودگی‌های زیست محیطی و تخریب طبیعت و بستر رودخانه‌ها را به همراه داشته باشند.
فعالیت غیراصولی این واحدهای صنعتی از یک سو موجب خسارات جدی به بستر رودخانه‌ها شده و از سوی دیگر آلودگی هوا، آب و خاک از دیگر پیامدهای فعالیت این واحدهای آلاینده است.
افزایش ذرات معلق در هوا و خروج پساب تا مسافت زیادی از محل فعالیت این واحدها موضوعی است که گاه موجب ابراز نارضایتی و انتقاد افراد ساکن در محدوده کارخانه‌های شن و ماسه شده است.
در این میان وضعیت فعالیت کارخانه‌های شن و ماسه در برخی شهرستانهای استان بارها موجب انتقادات مسئولان مختلف قرار گرفته است، انتقاداتی که محیط زیست را وارد میدان کرده تا برای مقابله با آلایندگی این واحدها دست به دامن دستگاه قضایی شود.
رودخانه به عنوان يك اكوسيستم با ارزش زيستگاهي، طيف گسترده‌اي از گياهان, حشرات و پرندگان آبزي، ماهيان را از لحاظ غذايي تامين مي نمايد.
روابط اكولوژيك بين همه آنها طوري است كه بقا همديگر را تضمين مي‌نمايند و در صورت آسيب رسيدن به هريك، سايرين نيز از آسيب مصون نخواهند ماند.
امروزه رودخانه‌ها به واسطه ذخاير سرشار شن و ماسه در درون آنها همواره مورد توجه انسان‌ها بوده و نقش‌هايی را در توسعه منطقه بازي كرده است .رودخانه‌ها جدا از تغييرات طبيعي خود كه آرام آرام در جريان است، تحت تاثير فعاليت‌هاي انساني در معرض دگرگوني‌هاي عمیقی قرار دارند.
موقعيت استراتژيك رودخانه استان سبب شده است كه تعداد زيادي از برداشت كنندگان شن و ماسه در درون و حاشيه رودخانه طوري پهنه بگيرند كه ميدان مبارزه براي آبزيان رودخانه و ساكنين آن بسته باشد، از سوي ديگر شتاب ناموزون توسعه اقتصادي و توليد واحدهاي شن و ماسه وابسته به معدن رودخانه با ظرفيت محيط و منابع طوري انجام گرفته كه مشكلات زيست محيطي اين واحدها مستقيمًا متوجه رودخانه گشته و آثار سوء ورود آلاينده‌هاي ناشي از فعاليت همين واحدهاي شن و ماسه به رودخانه تحميل شده است.
هدف اصلي در اين بررسي در واقع شناخت اهمیت زیست محیطی رودخانه و عوامل مخرب در آن و طرح‌هاي كنترل كننده پيشنهادي و در نهايت فقط نگه‌داري منابع با ارزش رودخانه مي‌باشد.
برداشت رسوبات آبرفتي و بهره‌برداري بي‌رويه از بستر رودخانه‌ها ضمن بالارفتن سطح اثرات زيان‌بار آلودگي‌هاي مكانيكي موجب تغييرات در منطقه برداشت مي‌گردد .
اين تغييرات محدود به منطقه برداشت نبوده و بلكه كيلومترها پايين‌تر و بالاتر مي‌تواند ظاهر شود؛ بروز اين تغييرات در اكولوژي رودخانه سبب دگرگوني در تركيب و تعادل جمعيت زيست‌مندي آبزي رودخانه شده و در نتيجه باروري و كاركرد اكوسيستم و رژيم رودخانه را به شدت كاهش مي‌دهد.
بررسي‌هاي انجام شده نشان مي‌دهد بهره‌برداري و برداشت بي رويه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها باعث اختلال شديد در تعادل بيولوژيك و اكولوژيك رودخانه مي‌گردد كه داري ٣ اثر اصلی در رودخانه مي‌باشد:
١‐ تغييرات در كيفيت فيزيكی و شيميايي آب رودخانه.
٢‐ تغيير در الگوي جريان طبيعي آب، در نتيجه تغيير و دگرگوني در مقطع طولي و عرضي رودخانه به دليل عميق‌ترسازي بستر و تشديد فرسايش در حاشيه رودخانه.
٣‐ افزايش بار محيط زيست با مواد رسوبي معلق در نتيجه تخليه آب مورد استفاده در شستشوي شن و ماسه و همين طور عمليات بهره‌برداري از شن و ماسه.
اثرات بيولوژيك برداشت شن و ماسه رودخانه با اين كه پيامدهاي منفي خاص خود را دارد اما تاثير منفي این رسوبات، مواد معلق با مسدود كردن آبشش ماهيان بروز مي‌كند؛ در صورتي كه تراكم بار مواد معلق زياد باشد سبب اختلال در سيستم تنفسي ماهيان شده و مرگ و مير آن ها را سبب مي‌گردد.
برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ضمن وادار كردن ماهيان به مهاجرت به بالادست رودخانه، عملاً با فرسايش بستر رودخانه نيز محل و مناطق تخم ريزي ماهيان را از بين برده و تاثير زيانباري بر توليد مثل و تخم ريزي بسياري از گونه هاي ماهيان موجود در رودخانه گذاشته است. بار رسوبي مواد معلق رودخانه مانعي در برابر تغذيه ماهيان بشمار مي رود و از تغذيه ماهيان كم و بيش جلوگيري مي كند.
برداشت شن و ماسه پیامدهای کیفی زیادی در بر دارد که در سرنوشت اکوسیستم های رودخانه ای نقش تعیین کننده دارند.صدماتی که برداشت شن وماسه به محیط زیست رودخانه ها وارد می کند به موقعیت، روش و نحوه فعالیت‌های مربوط به برداشت از بستر رودخانه‌ها بستگی دارد.
با توجه به اثرات گاهاﱟ غیر قابل جبران اختلالاتی که طی برداشت شن و ماسه به رودخانه‌ها وارد می‌شود لازم است پیشنهادات زیر به طور جدی مورد توجه قرار گیرند:
1محدود کردن کامل میزان برداشت شن و ماسه رودخانههای و تشویق واحدها به سمت برداشت شن و ماسه کوهی .
2- جدا کردن منطقه فعالیت‌های برداشت و مجرای آبریز.
3- ممنوعیت برداشت شن و ماسه در تمامی نواحی که از نظر بیولوژیک حساس هستند. به‌ویژه در موارد زیر:
الف – رودخانه‌هایی که عمدتا به دلیل وجود سد، حمل مواد رسوبی در آنها وجود ندارد یا بسیار کم است.
ب- رودخانه‌هایی که مورد استفاده ماهیان مهاجر قرار دارد. به‌ویژه به بسترها و مناطق تخم‌ریزی این ماهیان باید توجه خاصی نمود.
ج- رودخانه‌هایی که به دلیل وجود گونه های خاصی حائز اهمیت هستند.
4- محدود کردن مجوزهای برداشت شن و ماسه در یک دوره معین و نظارت واقعی بر حسن اجرا.
5- نظارت مناسب و بازدارنده ، بر حجم برداشت متناسب با مجوز صادر شده .
6- موظف کردن بهره برداران به احیاء محیط زیست رودخانه پس از خاتمه فعالیت .
7- محدودیت برداشت مواد آبرفتی در دشت های سیلابی.
8- در مورد متقاضیان جدید برداشت شن و ماسه، باید پیامدهای برداشت مورد ارزیابی قرار گرفته و نتیجه آن قبل از صدور مجوز مشخص گردد.
9- احداث حوضچه های ترسیب و آرامش جهت تصفیه پساب خروجی به محیط پذیرنده پساب.
کامران فرمان‌پور
رئیس اداره محیط زیست شهرستان خرم‌آباد
کلیک کنید
دیدگاه‌ها