علیرضا مرادی‌ کارشناس میراث‌فرهنگی و گردشگری: راه از گذشته‌های دور به‌عنوان شریان اقتصادی و حیاتی کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و ایرانیان برای این عامل ارتباطی مؤثر اهمیت خاصی قائل بوده‌اند؛ به‌طوری‌که وجود بناهایی چون کاروانسرا، ساباط، پل و... بیانگر این است که زندگی مردم تا چه اندازه به این موضوع وابسته بوده است.

نظر به ارزش راه‌ها، ایرانیان از گذشته‌های دور شروع به توسعه و آبادانی آن کردند به‌طوری‌که طبق گفته دمورگان در دوره هخامنشیان کشور دارای شبکه شریانی خاصی بود به‌گونه‌ای که از تخت جمشید پنج راه به شوش، پری‌تکان، کرمان، بنادر دیلمان و هرمز در کنار خلیج‌فارس می‌رفت و یا از شوش سه راه به بابل، همدان، تخت جمشید و شعبه‌هایی هم از این راه‌ها تا اصفهان و بندردیلمان در کنار خلیج‌فارس امتداد داشت.

از زمان هخامنشیان تابه‌حال آثاری که مربوط به راه باشد مانند کاروانسرا، میل راهنما و… کشف نشده ولی بدون شک راه‌های مختلف و مجهز آن شاهنشاهی بزرگ خالی از اینگونه تأسیسات نبوده است. از جمله اقدامات مهم هخامنشیان تأسیس چاپارخانه و ایجاد دژهای نگهبانی در معبرهای مهم بود. هرودوت می‌گوید: «هیچ جنبنده‌ای از آن تندتر حرکت نمی‌کند» و گزنفون تأسیس چاپارخانه را به کوروش نسبت می‌دهد و می‌گوید: «درنا نمی‌تواند به سرعت چاپارها حرکت کند».

راه‌ها در زمان اشکانیان و ساسانیان به همان قرار سابق بود و تغییراتی در جهت آن‌ها نشد جز اینکه به واسطه انتقال پایتخت از نواحی شرقی به مغرب مرکزیت راه‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل شد.

پادشاهان اشکانی و بعدها دولت ساسانی برای بهبود وضع جاده‌ها سعی فراوانی کردند و برای تأمین هزینه نگهداری راه‌ها مالیات‌هایی از کالاهای بازرگانی می‌گرفتند که از منابع مهم درآمد دولت بوده است.

راه‌هایی که از بیابان‌ها و کویر می‌گذشت را با چاه‌های آب و کاروانسراها و رباط‌ها مجهز کرده بودند و در شهرها سراهایی وجود داشت که بازرگانان در آن گرد هم می‌آمدند و به مبادله اجناس می‌پرداختند. یکی از مهم‌ترین راه‌هایی که در ادوار تاریخی اشکانی و ساسانی مورد استفاده قرار می‌گرفت و مهم‌ترین شاه‌راه بازرگانان ایران در این دوران بود، راهی بود از مرکز کشور چین شروع شده و از روی فلات ایران عبور کرده و وارد بین‌النهرین می‌شد و سپس به سوره رفته و به بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه می‌پیوست. این راه به واسطه تجارت ابریشم به راه‌ابریشم موسوم بود.

همان‌گونه که اشاره شد در کنار این مسیر کاروانسراها و رباط‌ها ایجاد شده بود از نمونه کاروانسراهای دوره ساسانی می‌توان به کاروانسرای دیرگچین در نزدیکی قم و رباط انوشیروانی در ۴۰ کیلومتری جاده سمنان به دامغان و غیره نام برد.

پس از دوره ساسانی در دوره اسلامی هنگام فرمانروایی سلجوقیان راه‌های جدیدی پدید آمد و برای تأمین آسایش کاروانیان ایستگاه‌های جدید در میان راه‌ها احداث شد. رباط ماهی در جاده مشهد به سرخس یکی از بناهای صدر اسلام است که در دوره غزنویان به صورت چهار ایوانی بنا می‌شود. از دیگر کاروانسراهای صدر اسلام می‌توان به رباط شرف، رباط سپنج، رباط کریم و غیره اشاره کرد. پس از آن در دوران مغول اقداماتی برای تسهیل امر مسافرت انجام گردید بعنوان مثال هلاکوخان اقدامات اساسی برای امنیت راه‌های کشور بوجود آورد. در تاریخ غازانی نیز آمده این پادشاه در تبریز در کنار یکی از دروازه‌های جدید کاروانسرا و در کنار آن گرمابه و تسهیلات دیگر برای مسافرین بنا کرده است.

پررونق‌ترین دوره احداث کاروانسراها و مرمت آن‌ها در دوره صوفیه بوده که شاه‌عباس یکم به منظور احیای جاده ابریشم و خدمات به زائرین عتبات عالیات دستور ایجاد ۹۹۹ کاروانسرا را صادر می‌کند و همان‌گونه که اشاره شد بخشی از آن‌ها در مسیر جاده عتبات عالیات قرار گرفته و در استان کرمانشاه است، از جمله این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای ماهیدشت، قصرشیرین و کاروانسرای بیستون اشاره کرد.

کاروانسرای بیستون از جمله کاروانسراهای چهارایوانی بوده که معمار آن با ضرافت و مهندسی خاصی جانمایی و بنای آن را در سایه‌سار بیستون و نقطه طلایی این کوه در زمینی به مساحت حدو هفت هزار متر ایجاد کرده‌اند. مصالح مورد استفاده در این کاروانسرا سنگ پاک تراش، آجر و ملات گچ بوده که معمار آن با ایجاد تاق و گنبد آنرا مسقف نموده است. کتیبه‌ای که بانی اولیه کاروانسرا را مشخص کند وجود ندارد اما در ورودی کاروانسرا سه کتیبه در زمان‌های صفوی و قاجار نصب شده است که زمان اتمام و مرمت کاروانسرا را اعلام می‌کنند. یکی از کتیبه‌ها مربوط به شاه سلیمان صفوی بوده که در زمان صدارت شیخ علیخان زنگنه صدر اعظم شاه سلیمان نصب شده است و در واقع زمان اتمام کاروانسرا را بیان می‌کند. البته در همان زمان شیخ علیخان زنگنه کتیبه دیگری را نیز در نزدیکی کتیبه داریوش نقر می‌کند که در آن بخشی از اراضی زیر دست بیستون را وقف سادات فاطمی و بخشی از درآمد آن اراضی را بعنوان رقبه کاروانسرا جهت مرمت این بنا وقف می‌کند. دو کتیبه دیگر در ورودی کاروانسرا قرار دارند که مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار هستند و این کتیبه‌ها بیانگر مرمت کامل کاروانسرا در زمان حکومت ناصری هستند.

پس از آن در دوره پهلوی اول بعد از تعطیل شدن کاروان‌ها این بنا بعنوان انبار غله استفاده می‌شود و در دوران پهلوی نیز با توجه به قرار گیری در کنار روستای قدیم بیستون حجره‌های آن بعنوان مکانی برای زندگی تعدادی از اهالی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پس از تخلیه روستای بیستون در سال ۱۳۵۵ مدت کوتاهی کاروانسرا متروکه بوده که در سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۳ عملیات مرمتی بر روی آن انجام می‌شود و در ۱۳۶۳ بعنوان زندان در اختیار اداره امور زندان‌های استان کرمانشاه قرار می‌گیرد.

مدتی از کاروانسرا بعنوان ارودگاه معتادین استفاده می‌شود که در نهایت پس از ۱۷ سال مجدداً مجموعه در اختیار اداره‌کل میراث‌فرهنگی قرار گرفته و اقدامات احیاء و مرمت آن از سال ۱۳۸۰ آغاز می‌شود. این مجموعه در نهایت در سال ۱۳۹۰ بعنوان یکی از مجموعه‌های خدمات گردشگری (اقامتی_پذیرایی) احیا و تجهیز و به بهره‌برداری رسید. هتل کاروانسرای بیستون امروز با ۲۱ اتاق و سوئیت و ظرفیت بیش از ۹۰ نفر پذیرای گردشگرانی از اقصا نقاط دنیاست.