در تقویم رسمی کشور(هر کشوری) به مناسبت­های مختلف شاهد بزرگ­داشت افراد، اصناف، مفاهیم، ارزش­ها، نهاد­ها، وقایع تاریخی ملی و مذهبی و... هستیم. مناسبت­های که نشان­دهنده نگرش کلان سیاستگذاران­ عرصه ­فرهنگ(عمومی) است. یکی از این مناسبت­ها، هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران است که به مناسبت در­گذشت علامه طباطبائی(رض) و تکریم نمادین مقام علمی ایشان برگزار می­گردد. نامگذاری یک هفته به نام کتاب، فرصت مغتنمی برای بررسی نقش و جایگاه کتاب در فرآیند­های توسعه ­ای(چه فردی و چه اجتماعی) است. لذا به ­همین مناسبت، در این مقام با نگاه متفاوتی، به نقش و کارکرد کتاب در اصلاح روند­های اجتماعی می­پردازم.

   کتاب و کتابت محصول اختراع خط و الفبا است. از زمانی که انسان خط را اختراع کرد، به نوعی کتاب هم زاده شده است. کتاب گاهی به شکل لوح گلین، گاه به شکل سنگ، گاه به شکل پوست حیوانات و گاه بر روی پاپیروس و گاه به شکل کاغذی ادامه حیات داده و امروزه هم با فرمت الکترونیکی، دیجیتال و صوتی همچنان حیات خود را استمرار بخشیده است.

   کتاب به شکل فعلی آن بیش و پیش از آن­که حاصل "صنعت تولید کاغذ" باشد، وابسته به اختراع ماشین چاپ است. تا پیش از اختراع ماشین چاپ(1452م) کتب با کمک دست تکثیر می­شدند و این امر علاوه بر ایجاد محدودیت در تولید، باعث گران­شدن بهای کتاب نیز می­شد. علاوه بر دو عامل فوق، کم و بی­سواد بودن بخش کثیری از جمعیت جهان عملا امکان استفاده از کتب را محدودیت بیشتری می­بخشید و این عوامل در کنار هم باعث کاهش ضریب نفوذ کتاب در بین عامه مردم بود و کتاب در عرصه­های عمومی و همگانی ظهور و بروز و کارآیی چندانی نداشت. اتفاق مهم اما اختراع ماشین چاپ توسط گوتنبرگ بود، اختراعی که باعث شد کتاب با تکثیر آسان و کم هزینه در حوزه­های عمومی حضور یابد و با عقلانیت مستتر در ذات خود، اتفاقات بعدی را رقم بزند ... .

در اروپا تا پیش از اختراع ماشین چاپ، کتب مقدس در اختیار طبقه کشیشیان بود و این طبقه تحت هژمونی خود یک قرائت خاص از این کتب را ارائه می­داد. اما اختراع ماشین چاپ باعث شد تا کتب (مقدس) وارد زندگی مردم شوند. وارد شدن کتاب در خانه ­های مردم باعث شد، مردم قرائت­ های خاص خود را از انجیل و تورات و دیگر کتب مقدس داشته باشند. قرائت­ هایی که گاه با قرائت ­های مسلط هم­خوانی نداشت! و این اختلاف قرائت! در کش و قوس­های فراوان توانست، انحصار دین را از دست طبقه کشیش­ها خارج نماید. اختراع ماشین چاپ و وفور کتاب، آرام آرام باعث ایجاد عصر روشنگری در اروپا شد. عصری که سرآغاز بزرگترین تحولات علمی، اجتماعی، اقتصادی در جهان شد و جهانی نو پدید آورد.

   در ایران ما هم کتاب، منشا بسیاری از تغییرات بوده و بسیاری از اتفاقات و وقایع مهم در کشور اولا حاصل ظهور ماشین چاپ و ثانیا توسعه کتاب بوده است. در ایران و در تبریز در سال 1817م.(1196 شمسی) به همت میرزا صالح شیرازی اولین ماشین چاپ وارد کشور می­شود. امری که علاوه بر تکثیر کتب مختلف باعث به وجود آمدن اولین روزنامه­ ها در کشور و پس از آن توسعه و رواج هفته­ نامه، ماه­نامه و شب نامه­ ها(شب نامه­ ها در انقلاب مشروطه نقش بسیار پر رنگی داشتند) و... می­گردد. گسترش مطبوعات و کتاب باعث افزایش آگاهی در طیف ­های مختلف مردم می­شود. نشریات و کتب مختلف از جمله مسالک المحسنین، سفینه طالبی، سیاحت نامه ابراهیم بیگ و... که به نوعی به مقایسه وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور با دیگر ممالک می­پرداختند، سبب ایجاد نگرشی نو در آیین مملکت­ داری و لزوم توجه به بهداشت و درمان و در تعبیری کلی باعث ایجاد یک روحیه تحول­خواهی در جامعه شدند. تحول­خواهی که شاید بهترین نمونه آن در حوزه فرهنگ و ادب، آغاز جدال بین نو­گرایان و کهنه­ پرستان باشد. جدال­ هایی که تماما در نشریات آن زمان عرصه ظهور و بروز می­ یافتند.

   تا پیش از اختراع ماشین چاپ توسط گوتنبرگ، ما در یک فضای شفاهی و یک فضای رو­در­رو قرار داشتیم و انتقال مفاهیم، دانش، تجربیات و... بیشتر از طریق آموزش مستقیم میسر بود. حالا و پس از تولید ماشین چاپ شاهد قدرت­ گیری یک رسانه هستیم که می­تواند ارتباطات ما را با تمام دنیای پیرامونی توسعه دهد.
در این گذار ما از سنت شفاهی(نقلی) با ویژگی­ های چون زود­گذر بودن، اغراق­ آمیز شدن، تخیلی شدن، موزون شدن و... به سوی سنت مکتوب حرکت می­کنیم؛ سنتی که در ذات خود عقلانی و صبور است. کتاب و متن مکتوب به همان شیوه که در جامعه رشد می­یابد، شیوه­ های خاصی از استدلال­گری و دانش را به وجود می­ آورد؛ شیوه­ای قابل راستی­ آزمایی، ماندگار و عقلانی شده. با حضور کتاب در بطن جامعه شاهد کمرنگ ­شدن رنگ سخنرانان و خطیبان (به عنوان سمبل فرهنگ شفاهی) در جامعه هستیم. اندیشمندان و دانشمندان دیگر به جای اینکه خطیبان حاذقی باشند (چیزی که تا قبل از این بودند!)، اکنون نویسندگانی بودند که در کنج خانه یا کتابخانه ه­ای آرام گرفته و سخنان­شان را با معجزه کتاب (و دیگر نشریات) به مردمان نه یک منطقه، که تمام جهان می­رساندند.

   کتاب رسانه دنیای مدرن است. کتاب بیش از آن­که یک وسیله ارتباطی باشد، یک رسانه تولید معنا و یک رسانه معنا­بخش است. کتاب ابزار مفاهمه و متعالی­ ترین فرصت خود­بیانگری است. کتاب یک فرصت بازاندیشی است. کتاب توسعه دهنده قوه تخیل و خلاقیت آدمی است. کتاب علاوه بر اینکه بستر گفت ­و­گو است، خود شکلی از گفت ­و­گو است. گفت­ و­گوی نویسنده با خوانندگانش. توسعه کتاب در جامعه یعنی توسعه گفت­ و­گو در جامعه.

شاید این تعبیر چندان گزاف نباشد که دنیای مدرن، مدیون کتاب و متن مکتوب است. میزان توسعه کتاب و متن مکتوب در جهان امروز، نشان­دهنده میزان توسعه عقلانیت در یک جامعه است.

 

نصرت­ اله امیری­ خواه

دیدگاه‌ها