با گسترش دانش و تکنولوژی و به تبع آن افزایش سطح آگاهی و سواد رسانهای مردم، کیفیت زندگی افراد نیز دچار تحول شده است و افراد سعی میکنند بهویژه در حوزه سلامت از دستاوردهای متعدد پزشکی بیشترین استفاده را ببرند ؛ اما این موضوع گاهی اوقات تبعاتی نیز به همراه دارد و افراد نباید به سبب داشتن مطالعه در علوم متعدد، خود را کارشناس و متخصص در آن امر تصور کنند. بهعنوان مثال شیطنت و بازیگوشی در کودکان امری است و در راستای رشد طبیعی آنان رخ میدهد؛ اما گروهی از والدین با مشاهده جنب و جوش فراوان فرزند خود بسیار نگران میشوند و در گام اول با خود تشخیصی به اختلال «بیش فعالی» میرسند! در حالی که در تشخیص درست بیماریها، ملاک ارزیابی باید علائم و نشانههای رفتاری باشد که توسط متخصص درمانگر شناسایی میشود و خانوادهها بهتر است قبل از هر گونه پیشداوری در مورد سلامت خود و فرزندان نظر پزشکان و افراد متخصص را جویا شوند.
در حال حاضر یکی از دغدغههای خانوادهها بهویژه در سنین ابتدایی بیماری اختلال بیش فعالی فرزندانشان است. بهمنظور آشنایی بیشتر با این اختلال گفتگوی کوتاهی با «مریم فرزاد فر، کارشناس ارشد روانشناسی» انجام دادهایم که حاوی نکات علمی متعددی است.
بیش فعالی چیست و چه عوارضی دارد؟
اختلال بیش فعالی یا همان نقص توجه (ADHD) یکی از شایعترین اختلالات روانپزشکی در کودکان و نوجوانان است که در سالهای اخیر موردتوجه بیشتری قرار گرفته و بهتر از گذشته تشخیص و درمان میشود. معمولاً این کودکان با شکایتهای پرتحرکی، ناسازگاری، بیعلاقگی برای انجام تکالیف و جا انداختن و بیدقتی در دیکته برای درمان ارجاع میشوند که گاهی والدین به علت نداشتن آگاهی و اطلاعات لازم در این زمینه کودک را مورد سرزنش، تحقیر، تنبیه و رفتارهای خشونتآمیز قرار میدهند که نه تنها اختلال کودک تخفیف نیافته، بلکه باعث افزایش لجبازی و نافرمانی و کاهش اعتمادبهنفس او میشود.
راههای تشخیص اختلال بیش فعالی و نقص توجه چیست؟ راهکارهای متعددی برای شناسایی این اختلال وجود دارند؛ اما برای تشخیص اختلال بیش فعالی و نقص توجه همواره باید سه نشانه را باید در نظر بگیریم.
1- پرتحرکی و فعالیت بیشازحد: پرحرفی، حرکت و جنب و جوش مدام، عصبی و حساس بودن و مرتب بالا و پایین پریدن یکی از نشانههای بیش فعالی است. البته این نشانهها زمانی اختلال محسوب میشوند که در عملکرد روزانه کودک مشکل ایجاد کند؛ مثلاً اینکه کودک نتواند با دوستان خود بازی کند یا اینکه نمیتواند آرام بنشیند و به درسش گوش دهد.
2- مسائل مربوط به کنترل تکانه: تکانه به معنای اقدام زودتر از موعد یا حتی بدون فکر است. مثلاً کودک بیشفعال نمیتواند منتظر بماند تا معلم سؤالش نوبتام و هنوز سوال تمام نشده جواب میدهد یا نمیتواند نوبت را رعایت کند و منتظر بماند. هر چند نشانههایی مثل نداشتن صبر و تحمل کافی، پریدن وسط صحبت دیگران و نداشتن حوصله برای ایستادن در صف در دوران کودکی تا حدودی طبیعی است ولی متخصص میتواند تشخیص دهد که این رفتارها از حد طبیعی خارج شدهاند یا نه؟
- نشانههای نقص توجه و تمرکز: این نقص معمولاً در دوران مدرسه خود را نشان میدهد. در این حالت کودک تمرکز کافی و پایدار در کلاس برای یادگیری درس ندارد و محرکهای اطراف حواس او را پرت میکند. معمولاً در دیکته به علت بیدقتی کلمات را جا میاندازد یا در امتحان به برخی سؤالات پاسخ نمیدهد که این مسئله باعث افت تحصیلی کودک میشود
علائم بیش فعالی و نقص توجه از چه زمانی قابلتشخیص هستند؟
معمولاً این علائم قبل از 7 سالگی قابلتشخیص میباشد و نشانههای تشخیص دادهشده حداقل 6 ماه با 5 آیتم در خانه و مدرسه در فرد وجود داشته باشد.
اختلال بیش فعالی و نقص توجه در کدام جنس بیشتر دیده میشود؟
اختلال بیش فعالی در پسران 3 برابر بیشتر از دختران دیده میشود و با توجه به بررسی کودکان و جامعه، این میزان در مردان به زنان نسبت 3 به 1 است.
نحوه تشخیص دادن اختلال بیش فعالی و نقص توجه چیست؟
این اختلال از جمله مواردی است که تشخیص آن مشکل است. تشخیص بر اساس نشانههای رفتاری انجام میشود و بر اساس مصاحبهای که متخصص با پدر و مادر و معلم بر اساس پرسشنامه کارنز انجام میدهند این اختلال تشخیص داده میشود.
علت اختلال بیش فعالی و نقص توجه چیست؟
علت این اختلال میتواند در زمره پیامدهای چندعاملی با ریشه وراثت و خانوادگی، محیطی همچون مصرف سیگار و الکل مادر در دوران بارداری، استرس زیاد مادر در دوران بارداری، کموزنی کودک در زمان تولد و نارس بودن، مسمومیت با سرب و صدمات و اختلال مغزی و تفاوتهای ساختاری باشد. تکنیکهای تصویربرداری مغزی در کودکان بیش فعال نشان میدهد که قسمتی از مغز کارکرد لازم را ندارد از جمله قسمتهای پیش پیشانی یا پری فرونتاب مغز که با بچههای عادی متفاوت است.
آیا افراد با مشکلات بیش فعالی و نقص توجه بهبود پیدا میکنند؟
سیر عود یا فروکش این بیماری متنوع است، بهبودی در صورت وقوع معمولاً بین 12 تا 20 سالگی رخ میدهد و بهبودی قبل از 12 سالگی نادر است. گاهی علائم در بلوغ بهبودیافته و گاهی نیز در بزرگسالی ادامه مییابد. با افزایش سن تحرک کمتر شده ولی اختلال تمرکز و رفتارهای ناگهانی میتواند باقی بماند. در 15 الی 20 درصد موارد، علائم همراه با افزایش سن ادامه مییابد. بدون درمان تنها یکسوم تا نصف کودکان دچار بیش فعالی، میتوانند با علائم خود در زندگی سازگار و منطبق باشند و الباقی مستعد بروز مشکلات ثانویه خواهند بود.
روشهای درمانی کودکان بیشفعال کدامند؟
بیتردید اولین شیوه درمان کودکان بیشفعال، دارو درمانی است که غالبا با استفاده از داروهایی از جمله ریتالین با تجویز متخصص انجام میشود کمی از تحرک کودک کم و به تمرکز او کمک میکند. در کنار دارودرمانی میتوان از روشهای آموزش به والدین، رفتاردرمانی و توانبخشی شناختی استفاده کرد.
انجام فعالیتهای ورزشی و تخلیه انرژی در باشگاه و زمین ورزش، تنظیم زمان خواب و فراهم کردن شرایطی که کودک سریعتر به خواب برود، تغذیه مناسب در وعدههای بیشتر (این به شما کمک میکند تا قند خون کودک را ثابت نگهدارید تا عصبانیت و عدم تمرکز را به حداقل برسانید)، آموزش مهارتهای اجتماعی و ... نیز میتوانند در کنترل بیش فعالی مؤثر باشند.
البته والدین میتوانند با تشخیص زودهنگام این اختلال و شرکت در کلاسهای آموزش مهارتهای فرزند پروری و مهارتهای زندگی کمکهای قابلتوجهی و شایانی به فرزندان خود کنند.
گفتگو: وحید حاج سعیدی