در مناطق خشك و نيمه‌خشك، آب مهمترين عامل محدود كننده‌ي توسعه كشاورزي است. در كشور ما كمبود آب كه زاييده عوامل كليماتولوژي منطقه است، نه تنها مشكلاتي را براي توسعه كشاورزي و کشاورزان در پي داشته، بلكه عدم استفاده بهينه از آب‌هاي استحصالي نيز باعث شده تا اراضي كم‌تري تحت پوشش و توسعه كشاورزي قرار گيرند.

به گزارش يافته، بررسي هاي آماري، گزارش‌هاي منتشر شده و مشاهده‌هاي عيني مصرف آب در بخش كشاورزي ايران، نشان مي‌دهد كه در مقايسه با بسياري از كشورهاي جهان، اتلاف و اسراف اين ماده حياتي در بخش كشاورزي كشور ایران بسيار زياد است.

مهمترين عامل اتلاف آب در بخش كشاورزي ايران، پايين بودن راندمان آبياري در زراعت‌های زارعین است كه باعث شده تا فقط 35 درصد از آب استحصال شده به مصرف واقعي برسد و 65 درصد ديگر هدر رفته و تلف شود، همچنین نبود آگاهی در بعضی از زارعین باعث انتخاب الگوی کشت نادرست در منطقه خود شده که همین امر نقش مهمی را در اتلاف آب‌های منطقع دارا می باشد.

منشأ اصلي منابع آب ايران را ريزش‌هاي جوي تشكيل مي‌دهند كه با توجه به متوسط با رندگي سالانه 250 ميلي‌متر (حدود يك سوم متوسط جهاني) حجم نزولات آسماني حدود 400 ميليارد متر مكعب برآورد مي‌شود كه از اين مقدار 92 ميليارد متر مكعب به صورت جريان‌هاي سطحي درآمده و 25 ميليارد متر مكعب مستقيماً به آبخوان‌هاي آب‌رفتي نفوذ كرده و مابقي نیز به صورت تبخير و تعرق از دست مي‌رود.

كل منابع آب تجديدپذير حدود 130 ميليارد متر مكعب است كه از اين ميزان در حال حاضر حدود 88 ميليارد متر مكعب جهت مصارف كشاورزي، صنعت، معدن و شرب برداشت مي‌شود و از اين ميزان نيز حدود 83 ميليارد متر مكعب تنها به مصرف كشاورزي (يعني حدود 94 درصد آب استحصالي سالانه) مي‌رسد كه در كشورهاي پيشرفته اين نسبت كم‌تر از 65 درصد است. خشكسالي يكي از پديده‌هاي آب وهوايي و از جمله رخدادهاي مصيبت‌باري است كه هر ساله خسارت‌هاي زيادي به بشر تحميل مي‌كند.

بروز خشكسالي علاوه بركاهش منابع سطحي، زيرزميني در دسترس و وارد كردن خسارات هنگفتي به بخش كشاورزي آبي و ديم بر بخش‌هاي مختلفي از اكوسيستم نيز اثر مي‌گذارد.

شهرستان‌های رومشکان و کوهدشت بر اساس آخرین ارزیابی اداره کل آمار معاونت برنامه‌ریزی استانداری لرستان، مساحت اراضی کشاورزی آن‌ها حدود 200 هزار هکتار می‌باشد که معادل ۲۵ درصد اراضی زراعی استان لرستان است.

همچنین باید توجه داشت که از این مقدار زمین‌های زراعی نزدیک 12 درصد آن ها به صورت آبی کشت می‌شوند و بقیه این زمین‌ها به صورت دیم زیرکشت قرار می‌گیرند. میانگین بارش سال گذشته زراعی شهرستان کوهدشت و رومشکان 449 میلی‌متر بوده است.

در شهرستان کوهدشت و رومشکان محصولات متنوعی مانند نخود، گندم، جو، چغندر قند، ذرت و صیفی و سبزی جات کشت می‌شده است، اما در چند سال اخیر به دلیل کاهش نزولات جوی و افزایش بهره‌برداری از منابع آب‌های زیر زمینی کشت گیاهان آب‌دوست هر ساله در این شهرستان‌ها با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده است و از آن چشم‌پوشی شده است، اما امسال طی حکمی که اطلاع‌رسانی هم شده است کشت گیاهان آب‌دوست در این شهرستان‌ها ممنوع شده است و باعث نارضایتی برخی از کشاورزان این شهرستان شده است.

در شهرستان های کوهدشت و رومشکان کشت چغندر و ذرت ممنوع شده است که این امر در اثر کاهش سطح ذخایر آب‌های زیر زمینی و چالش‌های تامین آب شرب شهرستان بوده است.

در اين شهرستان‌ها 230 هزار نفر زندگي مي‌كنند كه شغل عمده‌ي آن‌ها كشاورزي است، يا به بيان ديگر، محور توليد وکار این شهرستان‌ها كشاورزي است. با توجه به اين كه، رژيم بارندگي  این شهرستان‌ها عمدتاً زمستانه‌- بهاره است، لذا در فصل كشت، به دلیل عدم آب باران و جريان‌هاي سطحي جاري اجباراً از آب زيرزميني براي كشت محصولات مانند ذرت و چغندر قند استفاده می‌کنند.

تا قبل از دهه ۱۳۳۰، از آب چشمه‌ها براي آبياري زمين‌هاي كشاورزي استفاده مي‌شده است، ولي بعدها كه حفر چاه‌هاي عميق در دشت‌هاي شهرستان‌ها متداول شد، آب‌های زیر‌زمینی دشت‌ها توسط آن‌ها استخراج گرديده و به مصارف كشاورزي مي‌رسد. با اضافه شدن اين منبع آب جديد(چاه)، كشاورزي رونق بسيار يافت و به تبع آن استخراج آب‌هاي زيرزميني نيز، هر چه بيش‌تر توسعه يافته است.

علائم بحران آب، از اوايل سال 1383 در بعضي از دشت‌هاي شهرستان کوهدشت، از طريق افت مستمر سطح آب زير زميني مشاهده گرديد. يك مديريت كارآمد، حكم مي‌كرد كه پس از مشاهده بحران، اقداماتي اساسي در جهت مهار افت سطح آب زيرزميني، در كوتاه‌مدت توسط دولت وقت صورت گيرد و در بلند مدت، تمهيداتي پيرامون تقويت پتانسيل آبي و تعادل بخشي اين دشت ها، از طريق كاهش آبدهي چاه ها، جلوگيري از اضافه برداشت و يا تغذيه مصنوعي منابع آب‌های زیر زمینی و غيره به عمل آيد. ولي چون اين قبيل اقدامات، به طور جدي صورت نگرفته است، در نتيجه اکنون تمام دشت‌های شهرستان کوهدشت و رومشکان سرنوشت یکسانی پیدا کردند.

جالب اين است كه در اغلب موارد علت اصلي بحران آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان، خشكسالي ها و كمبود نزولات جوي قلمداد شده و از اضافه برداشت‌ها  برداشت (بيش‌تر از تغذيه) يا توسعه ناپايدار، كم‌تر صحبت شده است. در حالي كه علت اصلي بحران آب در شهرستان کوهدشت و رومشکان اضافه برداشت‌ها است و نقش کاهش نزولات جوی و خشکسالی کم‌تر است، اگرچه خشكسالي‌ها نيز در اين زمينه نقش داشته‌اند. همچنین عدم اطلاعات كافي مصرف كنندگان اصلي آب از پيدايش، مديريت و مصرف آب سبب شده است كه آنان از وضعيت پتانسيل آب زير‌زميني منطقه خود، اطلاع كافي نداشته و بدون توجه به شرايط موجود اقدام به بهره‌برداري بي‌رويه و غير‌مجاز نمايند. بهترين گواه اين ادعا، چاه‌های غيرمجاز، بدون پروانه و کاهش سطح آب‌های زیر زمینی (7 متر) است. همچنين كمبود آگاهي از مديريت مخازن آب‌های زيرزميني، نيز نحوه تغذيه، تخليه طبيعي و مصنوعي آن، باعث شده است كه كشاورزان در سال‌هاي خشك و يا دوره‌هاي خشكسالي هيدرولوژيكي، به جاي محدود كردن بهره‌برداري و كاهش دبي چاه‌ها، اقدام به افزايش زمان كاركرد چاه و افزايش دبي آن نمايند. اين نيز موجب تشديد اضافه برداشت‌ها از منابع آب های زیر زمینی و كسري آن شده است.

گیاه ذرت، یکی از گیاهان آب‌دوست می باشد، کشت ذرت سالانه در دنیا 550 بلیون متر مکعب آب مصرف می‌کند که در حدود 8 درصد مصرف سالیانه آب می‌باشد. در کشور ما برای تولید ذرت به طور متوسط 10 تا 12 هزار متر مکعب در هر هکتار آب نیاز است.

در مورد چغندر قند نیز برای تولید یک غده 500 گرمی حدود 40 تا50 لیتر آب مورد نیاز است. همچنین کل آب مورد نیاز چغندر قند در طول دوره رشد در مناطق مختلف کشور را بین 7500 تا 14 هزار متر مکعب در هکتار ذکر کرده‌اند.

بحران کمبود آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان داراي پيامدهاي متعدد و متفاوتي است که اگر چاره‌ای نیک اندیشه نشود در آینده‌ای نزدیک تبعات آن دامن‌گیر شهرستان و استان را خواهد گرفت. برخی از آن‌ها را به اختصار بیان می‌کنیم:

-        مهاجرت روستایان به شهرها: در اثر کم شدن منابع آبی و به تبع آن کاهش درآمد کشاورزی، روستائیان ناچار به شهرها روی آورده و بدلیل نبود شغل خاص برای آنان اغلب به کارهای غیر مفید روی می آورند و یا به شهر های دور و پایتخت برای امرار معاش مراجعت می‌کنند که این امر خود مشکلات عدیده‌ای را برای جامعه به وجود می‌آورد.

-        کاهش حجم فضاهای خالی و نشست زمین: افت مستمر سطح آب‌های زيرزميني، كه در اثر استخراج بيش از حد آب صورت مي‌گيرد، سبب خالي شدن آب بخشي از سفره‌های زیر زمینی مي‌شود. وقتي كه اين قسمت از ذخایر، به ويژه آن هايي كه از رسوبات دانه ريز درست شده‌اند، براي مدت نسبتا طولاني بي آب مي‌شوند، رسوبات منقبض و فشرده شده، و از حالت اوليه خود كه عمدتاً به صورت مكعبي است، خارج و به شكل چهاروجهي‌هاي نيمه متراكم تا متراكم در می‌آید.

در دانه‌های کاملا گرد و یکنواخت، حجم فضا‌های خالی آن ها از حدود 48 درصد به 26 درصد کاهش پیدا می‌کند که در نتیجه نشست زمین را در پی دارد. به عنوان مثال فورستر و همکاران در سال 1980 نشست زمین در بانکوک را به میزان 60 متر گزارش کردند و یا این که کارانت و همکاران بین سال های 1950-1965 میزان نشست دشت‌های تایوان را 42 متر گزارش کردند( یعنی سالی حدود 12 سانتی‌متر).

-        مشکل در تامین آب شرب ساکنین این مناطق درگیری کم‌آبی: شهرستان‌های رومشکان و کوهدشت حدود 230 هزار نفر جمعیت دارند. در این مناطق تعداد 926 حلقه چاه وجود دارد که از این مقدار فقط 32 حلقه آن جهت تامین آب شرب(23 حلقه آبرفتی و 9 حلقه آن آهکی است) وجود دارد که از این تعداد هم 9 حلقه آن از مدار خارج شده‌اند. از طرفی  باید ذکر کرد که سرانه مصرف هر فرد در استان لرستان 200 لیتر می‌باشد که با توجه جمعیت شهرستان کوهدشت و رومشکان ما میزان حدود 17 میلیون مترمکعب آب فقط برای مصارف شرب در سال نیاز داریم( این در حالی است که سالانه طبق آمار‌ها 150 میلیون متر مکعب از منابع زیر زمینی آب برداشت شده است) و در صورت مداومت کشت گیاهان آب‌دوست مانند چغندر، ذرت و صیفی‌کارها، در سال آینده یعنی 94 به خوبی این مشکل قابل لمس خواهد بود، هرچند که اکنون هم بخشی از روستاهای شهرستان های کوهدشت و رومشکان توسط تانکر برای آن‌ها آب حمل می‌شود که جوابگو هم نیست و حتی در شهرستان کوهدشت نیز بخش‌های از شهر مانند شهرک امام خمینی با مشکل کمبود آب و قطعی مکرر آب مواجه هستند. در شهرستان رومشکان نیز، مرکزیت این شهرستان و بخش‌های تابع با مشکلات کم‌آبی از الان دست و پنجه نرم می‌کنند و بار‌ها فرمانداران محترم و دانای این دو شهرستان (آقايان: محمدی و محمدی‌نژاد) تذکر این نکته را در سخنان خود داده‌اند و از پیامد‌های این کمبود آب در بخش کشاورزی و تامین شرب این شهرستان‌ها ابراز نگرانی کرده‌اند.

-        تصفیه آب‌های فاضلاب شهری و به کارگیری آن در مصارف کشاورزی: بهره‌برداری صحیح از تصفیه فاضلاب شهری، نه تنها مشکل آلودگی آب‌های سطحی را برطرف می کند، باعث حفظ منابع آب می‌گردد. از اواخر قرن بیستم استفاده از پساب و فاضلاب‌های شهری و صنعتی، مورد توجه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا از جمله آمریکا، انگلیس و آلمان قرار گرفته و آب بازیافتی حاصل از تصفیه این فاضلاب‌ها برای آبیاری سطح وسیعی از اراضی کشاورزی این کشور ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کشورهای خاورمیانه که اکثر آنها در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار دارند مانند مراکش، اردن، عربستان، عمان، پاکستان و امارات متحده عربی هر کدام طرح هایی را برای کاربرد دوباره‌ی فاضلاب تصفیه شده در کشاورزی در دست اجرا دارند. در کشور ما هم طرح‌های در سطح کوچک آغاز شده ولی استان لرستان و به خصوص شهرستان کوهدشت می‌تواند در شکوفایی این طرح‌های جدید با توجه به دشت‌های حاصل‌خیز و تشنه خود، بستری مناسب باشدکه لازمه‌ی آن هم زه‌کشی زمین‌ها کشاورزی برای بازده بیش‌تر و جلوگیری از شوری آن‌ها است.

-        تغییر الگوی کشت در شهرستان‌های کوهدشت و رومشکان: الگوی کشت عبارت است از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مطابق با سیاست‌های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان منطقه مورد نظر و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های طبیعی منطقه مورد نظر است. تغییر الگوی کشت یکی از راه‌کار‌های مناسب برای جلوگیری از هدر رفت آب در بخش کشاورزی با توجه کمبود آب در شهرستان های کوهدشت و رومشکان است. به صورت اصولی برای تعریف یک الگوی کشت در یک منطقه معمولاً پارامترهایی مانند شرایط اقلیمی منطقه، میزان نزولات جوی، بافت خاک منطقه و ارتفاع از سطح دریا منطقه مورد نظر را ملاک قرار می‌دهند. در شهرستان‌های کوهدشت و رومشکان می‌توان از کلزا، زعفران، کنجد، باغات زیتون و پسته (البته با استفاده از سیستم های تحت فشار) بهره برد، که بارها ریاست محترم سازمان کشاورزی استان مهندس مهرداد غضنفری هم بر لزوم تغییر این الگوی کشت در شهرستان‌های کوهدشت و رومشکان تاکید ورزیده‌ است.

-        استفاده از کشت‌های گلخانه‌ای وکشت های هیدروپونیک (کشت آبکشت): استفاده از این روش‌های کشت مزایای زیادی از جمله افزایش عملکر در واحد سطح تا حدود 17 برابر و کاهش مصرف آب تا حدود 12-10 برابر را در بر خواهد داشت. در اين سيستم‌ها می‌توان محصولات گوناگوني چون خیار، گوجه فرنگي، كلم، كاهو، انواع گیاهان علفی، هندوانه، اسفناج، انواع فلفل ها، بادمجان، گل‌ها و گياهان زينتی مخصوصاً اركيد کشت کرد و حتی در بعضی مناطق موز، هويج، لوبيا سبز، تربچه، شاهی آبي و چغندر را نیز توليد كرده‌اند.

-        طرح توسعه سدهای خاکی و آب بندها: ایجاد چنین طرح‌های ضمن جلوگیری از سیلاب‌ها در مناطق و دامنه کوه‌ها باعث نفوذ تدریجی آب در طول فصل بارش شد و همچنین زمینه را برای تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های زیر زمینی فراهم کرد و از نشست و فرسایش زمین نیز جلوگیری می‌شود.

-        اتمام پروژه‌های زیرساختی در بخش کشاورزی شهرستان کوهدشت: از جمله آن‌ها می توان به سد معشوره اشاره کرد که علاوه بر سیراب کردن زمین‌های حاصلخیز دشت کوهدشت می‌تواند به گفته مدیر کل محترم جهاد کشاورزی استان جناب مهندس غضنفری 9 هزار فرصت شغلی جدید نیز ایجاد کند.

كمبود آب در شهرستان‌های کوهدشت و رومشکان يكي از عوامل محدود كننده اصلي توسعه فعاليت‌هاي اقتصادي در دهه‌هاي آينده به شمار مي‌رود. متأسفانه در شهرستان‌های کوهدشت و رومشکان هنوز استفاده مطلوب از آب به شكل يك فرهنگ جايگاه خاص خود را پيدا نكرده است، به همين جهت دستيابي به تعادل نسبي در زمينه عرضه و مصرف آب يك اصل اساسي و ضروري است كه اين مهم جز با ايجاد يك نظام جامع مديريت آب ميسر نيست.

مجموعه اقداماتي كه تاكنون در ارتباط با تأمين آب كشاورزي، شهري و صنعتي انجام شده، عمدتاً در زمينه مديريت توليد و عرضه آب بوده است و كمتر توجهي به مديريت مصرف گرديده است، به همين دليل تجديد نظر در الگوي مصرف و صرفه‌جويي آب خصوصاً در بخش كشاورزي و افزايش  بهره‌وري و راندمان توليد كليه بخش‌هاي توليد و مصرف كننده آب و نيز بخش مصرف خانگي از اهميت و اولويت بالايي برخوردار است. شاعر چه زيبا سروده:

بـه نـام خـدایی کـه آب آفـریـد          ز آب آمـده زنـدگی را پـدیـد‌

چو یزدان به گیتی ره نو گشاد         گیاه و دد و دام و مردم نهاد

 همه تشنـه‌ی آب پـاک آمدنـد          از او زنده بر روی خاک آمدند