بهمحض خطور اسم یک قوم در ذهن انسان ایرانی به طور ناخودآگاه واژههای جوک به ذهن متبادر میشود، آیا این یکی از مسائل فرهنگی و اجتماعی کنونی جامعه ما نیست؟
پیشینه تمدنی و فرهنگی ایران ریشه در تاریخ زندگی اجتماعی مردم اقوام مختلف ترک، کرد، لر، فارس، گیلکی و بلوچ و ... دارد. هر کدام از این اقوام سهم مهمی در پیشرفت و اعتلای فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله ایران داشتهاند.
ایران در دوران معاصر تجربه گذار از دنیای سنتی که با نظام اجتماعی قومی و قبیلهای شناخته میشود به دوران مدرن زندگی شهری را داشته، اگرچه این دوران گذار هنوز به پایان نرسیده است. در فرایند گذار هویت اقوام و اجتماعات محلی و مکانی تغییرات و دگرگونیهای زیادی را تجربه نمودهاند.
در تعاملات اجتماعی هنوز یکی از اولین سوالات شناخت هویتی افراد، سوال از قومیت است. هویت قومی هر فرد در بردارنده سایر هویتها همچون زبان، فرهنگ، جغرافیای وطنی و سرزمینی، باروها و اعتقادات، تعلقات محلی و قومی، اصل و نسب و حتی ویژگیهای شخصیتی افراد است. قومیت هر فرد یکی از مهمترین ویژگیهای فرهنگی است که افراد و شخصیتها را در برابر دیگران معرفی و به لحاظ اجتماعی ارزشگذاری میکند. افراد در ذهن خود با مقایسه و طبقهبندی اجتماعی و فرهنگی اقوام به راحتی نسبت به دیگران قضاوت میکنند. افراد بسیار کمی هستند که در جامعه مرز جهانبینی آنها انسانیت باشد.
به زبان ساده در تعاملات اجتماعی روزمره، دیگران را فارغ از هویت قومی، زبانی، جغرافیایی و نژادی به عنوان انسان نگاه کنند نه اینکه از کدام تیره و تبار است! علیرغم تجربه توسعه اجتماعی اقوام مختلف کشور هنوز نگاههای تحقیر آمیز نسبت به فرهنگ برخی اقوام وجود دارد. در بین اقوام کشور یک نوع خودمحوری و فرهنگ محوری وجود دارد و هر کس قومیت خود را برتر از دیگران میبیند. حتی ممکن است نگاههای تحقیر آمیز به اقوام دیگر داشته باشد. بخشی از این نگاههای تحقیر آمیز در پیامکها و دنیای مجازی در حجم بسیار وسیعی بازنمود یافته است.
البته وجود دیدگاهها منفی نسبت به هویت برخی اقوام همچون اقوام لر، ترک و شمالیها به مسائلی از قبیل دلایل تاریخی - سیاسی، توسعه و بحران هویتی، ضعف خودآگاهی و ویژگیهای شخصیتی افراد برمیگردد. در اینجا مجال نیست که به همه این مؤلفهها به طور مبسوط بپردازیم؛ اما میتوانیم با رویکرد جامعهشناسی اشارهای کوتاه به آنها داشته باشیم.
دلایل تاریخی – سیاسی: طی دهه گذشته و تاکنون بیشترین هجمه تولید و انتشار جوکها و لطیفههای توهینآمیز مربوط به اقوامی است که در اواخر قرن گذشته و ابتدای قرن حاضر مهمترین جنبشهای اجتماعی و انقلابات دهقانی را داشتهاند و در کشور اقتدار سیاسی، اجتماعی، نظامی و اقتصادی زیادی داشتهاند.
کافی است تاریخ معاصر ایران را ورق بزنیم و با بزرگمردانی همچون سردار اسد بختیاری، میرزا کوچکخان جنگلی، ستارخان و باقرخان و شیخ محمد خیابانی برمیخوریم که با جنبشهای اجتماعی توانستهاند حکومت دیکتاتورها را به زانو درآورند. البته نمیتوان به نقش دسیسههای کشورهای بیگانه همچون انگلیس برای از بین بردن اتحاد و همدلی اقوام مختلف ایرانی ترک و لر و کرد و فارس و بلوچ و ... با ایجاد اختلافات قومی و قبیلهای و مذهبی (شیعه و سنی) سعی در تضعیف اقتدار وحدت ملی ایرانیان داشتهاند. حتی حکومتها معاصر با خشونت تمام زندگی اجتماعی مردم ایران را دچار فروپاشی و اضمحلال نمودهاند. نمونه بارز آن اسکان اجباری عشایر کشور که با کشتن رؤسای قبایل، به آتش کشیدن سیاهچادرهایشان فرهنگ زندگی کوچ نشینی را با پیشینه چند هزار سالهاش نابود میکند. در دروان رضاخان زندگی عشایری نماد توسعهنیافتگی و بیفرهنگی قلمداد میگردد و کشتن مردم عشایر و سوزاندن سرپناه آنان نماد توسعه و تجدد!
اما اکنون به شکلی نرم، مدوام، آرام آرام مخدوش شدن هویت اقوام ایرانی در قالبی طنز گونه و مضحکهآمیز در جریان است. ملت ایران بدون وجود این اقوام موجودیت نخواهد داشت. هیچ برنامهای برای فرهنگسازی و مبارزه با جریانهای پیامکی توهین آمیز عیله اقوام اصیل ایرانی اندیشیده نمیشود!
بحران هویتی: به محض خطور اسم یک قوم در ذهن انسان ایرانی به طور ناخودآگاه واژههای جوک به ذهن متبادر میشود. آیا این یکی از مسائل فرهنگی و اجتماعی کنونی جامعه ما نسیت. همه اقوام ایرانی در پیشرفت تمدن و فرهنگ ایران سهم خود را داشتهاند. وقتی گذشته باستانی، تاریخی و تمدنی قوم لر را خیلی کوتاه مرور میکنیم هر هزاره و سدهاش از پیشرفتهای تمدنی و فرهنگی و اقتدار مردم این قوم حکایت دارد. هنوز اولین نقاشیهای صخرههای جهان در غارهای میرملاس و هومیان کوهدشت با مردم جهان حرف میزنند که قدمتی 13 هزار ساله دارند. دانش باستانشناسی به ما میگوید که اولین مرحله اهلی کردن حیوانات، اختراع چرخ ارابه، سفال، خانهسازی و ... در زاگرس زادگاه این قوم صورت گرفته است. دوران اقتدار حکومت اقوام لولوبی و کاسی که هنوز اسم خدایانشان خدای کاشی بر رودخانه کشکان و شهر کاشان جاری است. هزاره اول قبل از میلاد سرزمین قوم لر (لرستان) را عصر مفرغ میشناسند. شهرها و تپههای باستانی در نقاط مختلف این سرزمین از خوزستان تا نهاوند نیز حکایت از پیشرفتها معماری و شهرنشینی داشته است. وجود 16 پل تاریخی از پل شکسته تا پل گاومیشان بیانگر نقش پل ارتباطی بین فرهنگها و تمدنها بوده است.
اما این ذخیره تمدنی فرهنگی افتخار مردم لر نیست. بلکه افتخار لر این است که در ارتباط با سایر اقوام ایرانی روحیه و فرهنگ انساندوستی، همدلی، برادری و مهماننوازی را تاکنون حفظ کردهاند. با این وجود هنوز نتوانستهایم هویت واقعی قومیت خودمان که بر اصول انسانیت و انسان دوستی متکی است را به دیگران معرفی کنیم. بجای معرفی این مؤلفههای فرهنگی و انسانی خود مسائل پیش و پا افتاده که در هر فرهنگی وجود دارد را بزرگنمایی میکنیم و با استفاده از وسایل ارتباطی همچون تلفن همراه برای دوستان، خانواده، اقوام، همکلاسی و همکاران خود ارسال میکنیم غافل از اینکه با این شیوه داریم فرهنگ و هویت قومی خود را به دیگران معرفی میکنیم. درک عمیق از اصطلاحات، مفاهیم، واژهها، لطیفهها و جوکها لری برای ما معنایی دارد بسیار متفاوت از معنایی است که سایر اقوام و گروههای اجتماعی دریافت میکنند. بخش زیادی از این لطیفهها و جوکهای مضحکه آمیز و موهن توسط مردم همین قوم تولید و انتشار مییابد.
توسعه و ورود به دنیای مدرن: ورود اجتماعات روستایی و شهری اقوم لر زبان با نظام اجتماعی قومی و قبیلهای خود به دنیای مدرن طی چند دهه گذشته، موجب دور شدن نسلهای جوان از فرهنگ چندین هزار ساله پدران خود شده است. در واقع نسلهای جوانتر هنوز هویتهای فرهنگی و قومی خود را به درستی نمیشناسند و تا حدی بیگانه از تاریخ زندگی اجتماعی گذشتگان خود هستند. به گونهای که امروزه در فرایند جامعهپذیری الگوهای سبک زندگی، فرهنگ مصرف، انتخاب همسر، نوع پوشش، روابط اجتماعی، هنر و معماری و حتی زبان... را از طریق نهادهای رسمی دولت همچون آموزش و پرورش، رسانههای جمعی (روزنامهها، کتاب، تلویزیون و ... تجربه میکنند. تجربه زندگی مدرن با الگوهای فرهنگی که مملو از تضادهای اجتماعی است موجب بروز بحرانهای هویتی به ویژه برای نسلهای جوانتر شده است. بحرانهای هویتی زمینه اجتماعی و فکری برای شکلگیری باورهای منفی نسبت به هویت قومی خودمان (قوم لر) ایجاد مینماید. بخش زیادی از جوکها و لطیفههای انتشار یافته نسبت به این قوم با مضمون مشکلات هوشی، خلاقیت و ابتکار مردم این قوم است در حالیکه امروزه جوانان همین قوم لر که در استانهای مختلفی از جمله لرستان، خوزستان، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری، ایلام، بخشی از همدان زندگی میکنند، به لحاظ پیشرفتهای علمی، اختراعات، رشتههای ورزشی در سطح ملی و بینالمللی زبانزد عام و خاص هستند. اختراعات و پیشرفتهای تمدنی و فرهنگی گذشته از موسیقی، هنر، آیینها و گرفته تا صنایع، معماری، شهرسازی همه نشان از هوش و خلاقیت فردی و اجتماعی این قوم حکایت دارد. جای تأسف است که بیشترین جوکها و لطیفهها با مضامین هوش و خلاقیت فردی و اجتماعی به شکلی مبتذل و غیر انسانی تولید و انتشار مییابد. ویژگیهای شخصیتی مردم این قوم از جمله روحیه شوخطبی و طنازی و شادیهای اجتماعی درون گفتمانی مردم این قوم نیز به عمیقتر شدن و گستره انتشار این لطیفهها در دنیای ارتباطی رسانه تلفن همراه یاری میرساند. برای سایر اقوام این روحیه شوخطبی و طنازی نه تنها قابل درک نیست بلکه به عنوان یک مؤلفهای اجتماعی و هویتی مخدوش قابل درک و استنباط است که حتی برای مردم این قوم ممکن است این باور درست باشد که مردم نسبت به هویت قومی خود بیگانه و غریبه هستند. در حالی که به همین سادگی نمیتوان جوکها و لطیفههای سایر اقوام را رودر روی آن به زبان آورد. چه بسا موجب تنش اجتماعی در فضای ارتباطی گردد.
چه کنیم؟...
هنگام خواندن جوکها و لطیفه لری برای دیگران تلفن همراه ما نمیدانیم در حال معرفی هویت فرهنگی و شخصیتی قوم خود هستیم. بیتوجه جوکها را میخوانیم و میخندیم و در انتهای خندهایمان در مقابل دیگران آهی سرد بر سینهمان جاری میشود. این آه سرد ناشی از خودآگاهی نسبت به اشتباه بودن این رفتار یعنی تولید و انتشار جوکهای بسیار موهن نسبت به قومیت خودمان است. حتی همان لحظه این پیام را رد گوشی خودمان حذف میکنیم و با خود نجوا مینشنیم و میگویم: ای کاش این پیامهای توهینآمیز نسبت به فرهنگ خود، خانواده و قومیت و تاریخ گذشتهمان ساخته و انتشار نمییافتند.
در نهایت به عنوان یک شهروند لر زبان و پژوهشگر اجتماعی بومی، به همه همزبانان عزیزم میگویم: در راستای حفظ کرامت انسانی اقوام و معرفی هویت واقعی خودمان در ارتباط با سایر فرهنگها و اقوام همه همپیمان شویم از همین امروز پیامکهای توهینآمیز علیه اقوام عزیز ایران به ویژه قوم لر را در دستگاه تلفن خود حذف کنیم و برای برادر و خواهر و دوست، همکار و همسایه و ... ارسال نکنیم.
منبع: نشریه فرهنگی و اجتماعی لور: اردشیر بهرامی (کارشناس ارشد جامعه شناسی، دانشگاه تهران)
کلیک کنید
