امروز در حالی که داشتم بخشی از مداخل (آ) «دانش‌نامه مطبوعات ایران» را ویرایش می‌کردم به مدخل «آزاد» رسیدم.
بعد از اتمام کار روزانه در دانش‌نامه و ویراستاری مداخل‌های «آزاد، آزادگان، آزاد ملت، آزادی، آزادی چه چیز است؟، آزادیستان، آزادی شرق» که نتیجه زحمات همکاران فاضلم در دانش‌نامه آقایان رحیم رئیس‌نیا، حسن میر‌عابدینی، مسعود راستی‌پور، علی‌رضا حیدری و محمدرضا اخضریان بود؛ قدری هم درباره‌ی واژه‌ی پر‌معنای آزادی که یکی از سه شعار محوری انقلاب اسلامی است اندیشیدم.
وقتی به اعماق تاریخ فکر می‌کنیم، در می‌یابیم که از ابتدای خلقت، بشر بارها و مستمر جان و مال خود را فدای «آزادی» خود و اطرافیان و وطن خويش کرده است.
با مروری بر گذشته خواهیم یافت که چه سان «آزادی»؛ به عنوان "شعار" و "هدف"، زیبا و زیبنده است بر قامت مبارزان تاریخ بشریت. از پیامبرانی که برای آزادی بشر از قیود بت‌پرستی، خود‌پرستی و خرافه و اوهام، ظلم و استبداد قیام نمود‌ه‌اند تا آزادگاني و آزادانديشاني كه در راه آزادی و مبارزه با مستبدین زمان خود جنگیده و جاودانه شده‌اند.
خداوند بشر را بر مبنای «اراده» و «انتخاب»؛ آزاد آفرید و اگر کسی قصد کند این دو نعمت خدادادی که منتهی به «آزادی» است را از بشر بستاند، بی‌گمان شمشیر مقابله با خداوند از نیام کشیده است.
« انّ‌الله لا يُغيِّرُ ما بقوم حتّي يغيّرو ما بانفسهم»
خداوند سرنوشت هيچ قومی را تغيير نمي‌دهد مگر آن كه آنها خود تغيير دهند.»
و این آیه شاید گواهی باشد بر «آزادی فطری بشر» و قدرت بلامنازع «انتخاب» و «اراده» در نهاد او.
اما راستی چرا بشر همواره فریاد آزادی سر داده، مبارزه کرده و هر گاه هم بدان رسیده به ماحصل مبارزه‌ی خود قانع نشده و باز هم دم از آزادی زده و در تکاپوی مبارزه‌ی دیگری برای آزادی بوده است؟!
شهید مطهری به این پرسش پاسخ می‌گوید و علت اصلی را «غفلت بشر از آزادیهای معنوی» و تمركز بر آزادي‌هاي اجتماعي می‌داند. طبیعی است که آزادیهای اجتماعی - چون نسبی هستند – نمی‌توانند گمشده فطري انسان يعني آزادي واقعي را بيابند.
بگذریم! هدف از نگارش سطور بالا مقدمه‌ای بود؛ هم براي تبريك به مناسبت روزهای خاطره‌انگیز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و هم معرفی مختصر تعدادی نشریه در تاریخ مطبوعات ایران، نشریاتی که نام زيباي «آزادی» بر تارک آنها مي‌درخشد.
بدیهی است تفصیل این مقالات را به شیوه‌ای روشمند در «دانش‌نامه بزرگ مطبوعات ایران» که به زودی منتشر خواهد شد باید جست‌وجو کرد.
- آزادی (1): روزنامه‌ای که حدود شش ماه پس از اعلان فرمان مشروطیت در سال 1324 ق با مدیریت "میرزا رضاخان تربیت" در تبریز منتشر می‌شد.
دوره‌ی کوتاه انتشار آزاد، دوره‌ی کشمکش‌های روز‌افزون مجلس شورای ملی نوبنیاد و گردن‌کشی محمدعلی‌شاه است که مجلس را عملاً به رسمیت نمی‌شناسد. بیش‌تر شماره‌های آزاد در بر دارنده‌ی مقاله‌هایی بلند و گاه ادامه‌دار هستند.
خط مشی آزاد در اولین شماره چنین اعلام شده: در این جریده از هر گونه مقالات سیاسی و اقتصادی و علمی و صنعتی و تاریخی بحث می‌شود و هر قسم مقالات سودمند و عام‌المنفعه مقبول و در انتشارش آزاد است. آزاد هفته‌ای یک بار با چاپ سنگی و با خط نستعلیق زیبا و خوانا در چهار صفحه چاپ می‌شده است.
از آزاد شش شماره بیش‌تر منتشر نشد و به دلایل نامعلومی توقیف شد.
- آزاد (2): روزنامه‌ی هفتگی در زمستان 1300 شمسي به مدیریت حاج "میرزا ابوالقاسم آزاد مراغه‌ای" در تبریز منتشر شد.
آزاد مراغه‌ای از مجتهدین آذربایجان بود که بیش از ده سال در کشور‌های اروپایی، مصر و حجاز و هندوستان به سیاحت پرداخت و به ادعای خودش کم و بیش با هشت زبان و نیز خطوط باستانی ایران آشنایی داشت.
کلمه‌ی طلیعه در بالای سرلوحه‌ی "آزاد" در وسط آن نشسته است و آن را دو قوس در میان گرفته است قوس سمت راست را حدیث، «تفکر ساعه خیر من عباده سبعین سنه»، و قوس سمت چپ را با «اندیشه‌ی یک تسو بهتر از پرسش هفتاد سال» (تسو یعنی ساعت).
به گواهی "محمد‌علی تربیت" که در آن زمان رئیس معارف آذربایجان بوده از نشریه‌ی آزاد مراغه‌ای تنها شش شماره منتشر شده است.
- آزاد (3): نشریه‌ی سیاسی و اجتماعی، فارسی زبان به مدیریت "عبدالقدیر سبزواری" که بین سال‌های 1302 تا 1332 شمسي در مشهد و تهران منتشر می‌شد.
عبدالقدیر سبزواری از اعقاب ملا هادی سبزواری و از رجال سیاسی و آزادی‌خواه دوران مشروطه و پس از مشروطه بود. او نماینده مردم سبزوار در مجلس شورای ملی بود و فعالیت سیاسی هم می‌کرد.
آزاد عبدالقدیر در برخی مقاطع هفتگی و گاه هر سه روز یک بار و نیز زمانی به صورت روزانه منتشر می‌شد.
آزاد دو دوره داشته است: دوره اول سال‌های 1302 -1307 به صورت هفتگی در مشهد و دوره دوم از اسفند 1321 -1332. پس از تاسیس حزب استقلال به عنوان ارگان حزب و ناشر افکار این حزب در تهران انتشار یافت.
در بالای لوگو‌ی آن عبارت ناشر افکار حزب استقلال نیز درج می‌شد. مقاله‌های بی‌پروا و صریح در موضوعات سیاسی و اجتماعی با امضای آزاد خراسانی، مطالب کوتاه و متنوع از قبیل شعر و طنز و کاریکاتور از ویژگی‌ها‌ی آزاد است.
اشخاص دیگری چون سید کاظم یزدی، حائری‌زاده، آموزگار خراسانی، ابوالفضل آل‌بویه، نظام‌الدین احتشام و احسن اربابی از نویسندگان این نشریه بودند.
در مرداد 1332 نشریه آزاد یک بار توقیف و مجدداً در 28 مرداد همان سال برای مدت کوتاهی منتشر شد.
- آزادگان: نشریه اجتماعی فرهنگی به زبان فارسی با مدیریت "عباس‌علی وکیلی" که از سال 1370 تا 1382 شمسي در تهران منتشر می‌شد. نشریه آزادگان نخستین نشریه‌ای است که برای آزادگان کشور و هم زمان با اولین سالگرد ورود ایشان به کشور برای قدردانی و رسیدگی به مشکلات آنها انتشار یافته است. این نشریه به صورت ماهانه و گاه دو ماه‌نامه منتشر می‌شد.
موضوع این نشریه بیش‌تر به موضوعات مرتبط با ایشان و خاطرات و مشکلات آنها بحث و تحلیل می‌کند.
- آزاد ملت: روزنامه‌ای به زبان ترکی آذربایجانی و به مدیریت "اسماعیل شمس" که از اسفند 1324 تا آذر‌ماه 1325 در تبریز منتشر می‌شد.
این روزنامه ارگان رسمی مجلس ملی آذربایجان بود. در هیچ یک از منابع به آخرین شماره منتشر شده روزنامه اشاره نشده و چه بسا شماره 114 واپسین شماره آن باشد که 25 روز پیش از بر افتادن حکومت فرقه در آذربایجان منتشر شده است.
نویسندگانی چون حمید محمدزاده، جواد رکنی، عطری‌زاده، باقر آصف‌زاده، حبیب‌الله مجیدیان، ع عزیزی در آزاد ملت مطلب می‌نوشتند و اعضای ثابت تحریریه آن: اسلام صرافی، ع محمد کاری، فریدون بازرگان، محمد‌قلی جوادی و ع علی قلی (کاتبی) بودند.
- آزادی (1): هفته‌نامه فکاهی، سیاسی و فارسی‌زبان که در سال 1302 به صاحب امتیازی "محمود آزادی" در تهران منتشر می‌شد.
از تاریخ انتشار نخستین شماره آزادی اطلاعی در دست نیست احتمالاً این نشریه ابتدا به عنوان نشریه‌ای تبلیغاتی برای معرفی نامزد‌ها‌ی مورد تایید محمود آزادی در پنجمین انتخابات مجلس شورای ملی به چاپ رسیده است و پس از آن به صورت رسمی و ادواری منتشر شده باشد.
انتقادات تند هفته‌نامه آزادی موجب شد که پس از انتشار تنها هفت شماره توقیف شود و پس از آن بود که محمود آزادی بهلول را منتشر کرد.
- آزادی (2): نشریه فارسی زبان خبری، اجتماعی و اقتصادی به صاحب امتیازی علی‌اکبر گلشن‌آزادی از سال 1304 تا 1311 شمسي در مشهد و از 1313 تا 1314 در تهران و دوباره از 1314 تا 1352 در مشهد منتشر شد.
اگر چه در عنوان روزنامه آزادی عبارت یومیه درج شده است ولی هیچ گاه بیش از چهار شماره در هفته از این روزنامه منتشر نشد. تا مدتی پس از آغاز انتشار، آزادی در دو صفحه و به صورت هفتگی به چاپ می‌رسید. بعد‌ها به چهار صفحه افزایش یافت و هفته‌ای دو شماره از آن منتشر می‌شد.
در سر لوحه روزنامه نام آزادی به خط نستعلیق درشت در میانه جای دارد و در دو سوی آن شناس‌نامه شامل نام مدیر مسوول و صاحب امتیاز و آدرس نشریه درج شده است از شماره‌ی 2291 سه‌شنبه 23 مرداد 1324 شمسي در سمت راست سر لوحه عبارت "عضو جبهه آزادی" افزوده شد.
جبهه‌ی آزادی در سال 1321 با مشارکت روزنامه‌نگارانی چون حسین فاطمی، احمد ملکی، صادق سرمد و محیط طباطبایی برای جلوگیری از تجاوز دستگاه سلطنت و دولت به حقوق اساسی ملت تشکیل شد. در تابستان 1323 به صورت زیر‌شاخه‌ای از حزب توده در آمد. آخرین شماره آزادی در 19 بهمن 1352 اندکی پیش از مرگ علی‌اکبر گلشن‌آزادی به چاپ رسید.
- آزادی چه چیز است: نشریه فارسی زبان سیاسی اقتصادی که در سال 1287 شمسي به مدیریت میرزا محمود‌خان در تهران به چاپ می‌رسید.
این نشریه در دوازده صفحه‌ی خشتی که صفحه‌ی اول آن شامل نام و شناس‌نامه و آدرس و بقیه صفحات به صورت تک ستونی مانند کتاب منتشر می‌شد. آزادی چه چیز است در واقع اعلامیه گونه‌ای است برای روشن ساختن تعریف و حدود آزادی و انتقاد از عملکرد دولت مشروطه.
نویسندگان نشریه گاه به طنز گرایش می‌یابند برای مثال هنگامی که می‌خواهد نشان دهد که انتقال وزرای بی‌تجربه از سمتی به سمت دیگر تاثیری در عملکرد آنان نخواهد داشت می‌گوید: تغییر منصب و ترفیع رتبه قلب ماهیت نمی‌کند اگر قبول ندارید اسم گوسفند را اسد الملک بگذارید خواهید دید که کار شیر از او ساخته نخواهد شد.
- آزادیستان: مجله ادبی تجدد‌گرا به زبان فارسی که در نیمه اول 1299 ش در دوران نهضت شیخ "محمد خیابانی" در سه شماره منتشر شد. مدیر و سردبیر و نویسنده اصلی آن "تقی رفعت" از سران نهضت خیابانی بود و روی جلد شمارهای منتشر شده‌اش عبارت "هوا‌خواه تجدد در ادبیات" دیده می‌شود.
گویا رفعت با انتشار مجله آزادیستان قصد داشت که آن را به پایگاه اصلی ادبیات جدید فارسی بدل کند.
با سرکوبی نهضت خیابانی در 29 ذیحجه 1338 ق/ 22 شهریور 1299 و کشته شدن وي و خود‌کشی رفعت شماره چهارم آزادیستان که قرار بود در 21 شهریور منتشر شود هرگز امکان انتشار نیافت.
- آزادی شرق: روزنامه هفتگی سیاسی، اجتماعی و تاریخی به صاحب امتیازی عبدالله رازی‌همدانی که از 1324 تا 1325 شمسي در تهران منتشر می‌شد. مدیر مسوول آن "اکبر مسعودی‌شیرازی" بود. این نشریه به صورت هفتگی و معمولاً در پنج‌شنبه‌ها چاپ می‌شد.
آزادی شرق بیان‌کننده نظرات سیاسی و اجتماعی رازی است که در مجموع نوعی التقاط افکار سوسیالیستی و منفعت‌طلبی بود.
در سال 1325 آزادی شرق پس از پنج شماره توقیف شد و به همین دلیل روزنامه هفتگی به نام آزادی خلق به صاحب امتیازی و مدیریت بانو "فخر عادل خلعتبری" و زیر نظر عبدالله رازی به جای آن به چاپ رسید.
محمدجعفر محمدزاده (سرپرست تدوین دانش‌نامه مطبوعات ایران)
-------------------------------------------------
پی‌نوشت:
نمونه‌هایی که در این مجال اندک به اختصار معرفی شد فقط آن دسته از نشریاتی را شامل شد که با واژه "آزاد یا آزادی" شروع شده است؛ بدیهی مداخل فراوان دیگری در مطبوعات هست که این واژه واژه دوم و سوم آن است مثل "ایران آزاد" و ...
کلیک کنید
