اولین اکران فیلم مستند "فرمانروای زاگرس" به کارگردانی "پرهام دیباج" روز جمعه 23 مرداد 1394 در میان استقبال گرم علاقه‌مندان به محیط‌زیست، در پردیس سینمایی قلهک تهران انجام شد.
به گزارش يافته، مستند "فرمانروای زاگرس" که با حمایت مادی دفتر کمک‌های کوچک (اس جی پی) سازمان ملل و به همت موسسه خزنده‌شناسان پارس و آوای وحش پرشیا ساخته‌شده، روایتگر تلاش‌های انجام‌گرفته بین سال‌های 1390 تا 1394 توسط اعضای موسسه خزنده شناسان پارس برای حفاظت و بقای گونه در آستانه انقراض سمندر لرستان در استان‌های خوزستان، لرستان و تهران بود.در پوستر این فیلم سمندر لرستان چنین معرفی شده است: "سمندر امپراتور از جمله گونه‌های بومی ایران است که در بخش‌هایی از زاگرس مرکزی و استان‌های لرستان و خوزستان در اطراف برخی چشمه‌های خاص زیست می‌کند. جمعیت این گونه به دلیل محدودیت زیستگاه، صید بیش از حد به منظور خریدوفروش، تغییر کاربری و آلودگی منابع طبیعی و تخریب زیستگاه‌ها به شدت کاهش یافته است و در معرض خطر انقراض قرار گرفته است. این مستند به بررسی زندگی و عوامل تهدید سمندر امپراتور، اکوسیستم زاگرس و تلاش یک گروه علمی برای حفاظت و آگاه‌سازی مردم نسبت به این گونه می‌پردازد.
پرهام دیباج قبل از شروع فیلم در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از حضور 200 نفری علاقه‌مندان برای تماشای این مستند گفت: سمندر اگر می‌دانست این‌همه حامی دارد، هرگز منقرض نمی‌شد.
وی افزود: هدف از اکران این فیلم، آگاه‌سازی عمومی در ارتباط با اهمیت حفاظت این موجود زیبا است.
پرهام دیباج فعال محیط‌زیست، تهیه‌کننده و مجری برنامه تلویزیونی «طبیعت 3560 درجه» در ادامه حاضرین را به تماشای این فیلم دعوت کرد.
در طول اکران فیلم گروهی از عوامل فیلم ازجمله پرهام دیباج، باربد صفایی مهرو، هادی فهیمی، هانیه غفاری و ... در سالن نمایش حضور داشتند.
فیلم "فرمانروای زاگرس" با معرفی گونه جانوری سمندر شروع شد، تصاویر و روایت راوی فیلم حکایت می‌کند که در ایران 22 گونه دوزیست شناسایی شده که 7 گونه از آن‌ها، سمندرها هستند که از این تعداد، 3 گونه فقط در ایران زندگی می‌کنند که از بین آن‌ها " سمندر امپراتور" شهرت جهانی دارد!
فیلم، زیستگاه سمندر را استان‌های لرستان و خوزستان -منطقه شهبازان اعلام و به حضور خارجیان ازجمله نخستین بار در سال ۱۹۳۸ توسط "کیزر-kaiseri " در شناسایی سمندر اشاره می‌کند و تأکید دارد که "کیزر" به معنای قیصر است و از این‌رو سمندر را " سمندر امپراتور" نامیده‌اند.راوی فیلم به خاطر فرمانروایی سمندر شاخص در رشته‌کوه زاگرس، نام "سمندر امپراتور" را برازنده این گونه می‌داند.
در بخش دیگری از فیلم به عوامل تأثیرگذار در وضعیت بحران انقراض این گونه زیبای اشاره شد و بخش‌هایی از قاچاق سمندر در بازارهای تهران و اندیمشک به‌خصوص در شبه‌ای عید به نمایش درآمد.
فیلم به تلاش‌های انجام‌شده جهت آموزش همیاران و آگاهی بخشی به مردم و فروشندگان سمندر اشاره کرده و پوستری را به نمایش می‌گذارد که در آن از "امپراتور زاگرس" یاد شده و نامی از سمندر لرستان به چشم نمی‌خورد، در این پوستر به معرفی سمندر و توصیه‌هایی برای نگه‌داری و بقاء آن اشاره شده است.
فیلم با اشاره به جرائم وضع‌شده برای قاچاق سمندر جهان و ایران اشاره کرده و به تلاش‌های موسسه برای آگاهی از این جرائم به روستائیان و قاچاقچیان ادامه می‌یابد.
فیلم در ادامه به مناقشات موجود بر سر اسم سمندر در لرستان و خوزستان اشاره می‌کند و با طرح این سؤال که " آیا مناقشه بر سر اسم لرستانی یا خوزستانی بودن آن، کمکی به بقاء سمندر می‌کند؟ "به کارگروه‌های تشکیل‌شده برای حل مشکلات زیستی سمندر و انتخاب نام "امپراتور زاگرس" اشاره می‌کند.
فیلم در ادامه به عوامل مختلف و مخاطرات موجود برای بقاء سمندر اشاره نموده و نقش جوامع محلی برای نگهداشت این‌گونه‌ی زیبای زیست‌محیطی مهم می‌داند.
پخش زیستگاه‌های سمندر در لرستان و خوزستان و تلاش‌های عوامل فیلم برای فیلم‌برداری از این زیستگاه‌ها در ادامه به نمایش درآمد.
در این بخش از فیلم اعلام می‌شود که بیشترین پراکنش گونه‌های سمندر در استان خوزستان است و به پخش برگزاری جلسات توسط اداره محیط‌زیست اندیمشک، دزفول، اداره راه‌آهن خوزستان، مردم محلی و عوامل فیلم پرداخته و به فرهنگ‌سازی و آموزش‌های مردمی و نقش آن‌ها در جذب گردشگر اشاره می‌کند.
فیلم در ادامه، پوستری را نشان می‌دهد که نام "امپراتور زاگرس" بر آن نقش بسته و این پوستر که حاوی اطلاعاتی از سمندر و راه‌های نگهداشت آن است، در اماکن عمومی روستاهای محل زیستگاه این گونه‌ی طبیعی نصب می‌شود.
فیلم احترام و باورهای مذهبی در خصوص تقدس سمندر را در بقای آن تعیین‌کننده دانسته و اشاره می‌کند که عشایر منطقه، سمندر را "حاجی باریکاب" (حاجي باريكو) خطاب کرده و آن را سمبل پاکی آب و بقاء حیات می‌دانند و پسوند حاجی نوعی مصونیت و تقدس به این جانور داده است.
فیلم با طرح دغدغه‌های فعالان محیط‌زیست برای بقاء سمندر ادامه یافته و با طرح این مساله که "بعد از 4 سال برگزاری کارگاه‌های مختلف و آموزش‌های مردمی، بقاء و آینده سمندر مشخص نیست و باید امیدوار بود که سمندر امپراتور در سرنوشت زاگرس باقی بماند" در میان تشویق تماشاگران پایان یافت.
بعد از پایان فیلم پرهام دیباج کارگردان آن روی صحنه حضور یافت و از همه عوامل تشکر کرد.
خبرنگار یافته که در محل اکران فیلم حضور داشت با دیباج گفتگوی کوتاهی انجام داد.دیباج در پاسخ به این سؤال که چرا نام فیلم را " فرمانروای زاگرس "انتخاب کرده، گفت: علت انتخاب این نام این بود که سمندر عامل یا شاخص سلامت زیستگاه را ازنظر علمی، در اکوسیستم دارد، لذا نام "امپراتور زاگرس" بر آن نهاده شده است.
وی در ادامه تأکید کرد: به کار بردن نام سمندر لرستان یا خوزستان نباید برای دوستداران محیط زیست اهمیتی داشته باشد و آنچه در این برهه مهم است، تلاش برای بقاء سمندر است.
دیباج در پاسخ به این سؤال که آیا آمادگی پخش فیلم در لرستان را دارد گفت: ما آمادگی پخش این فیلم در لرستان را داریم و حاضریم این فیلم را در لرستان به نمایش درآوریم.
خبرنگار ما از عواید حاصل از اکران این فیلم و تناقض در پوسترهای منتشر شده، پرسید که دیباج پاسخ داد: عواید حاصل از اکران این فیلم، به استان خاصی تعلق ندارد.
این در حالی است که دیباج در پایان فیلم در حضور تماشاگران اعلام کرد: تمامی درآمد حاصل از پخش این فیلم، صرف کمک به همیاران سمندر در استان خوزستان خواهد شد.
نگارنده ضمن تشکر و قدردانی از عوامل فیلم برای معرفی و بیان مشکلاتی زیستی و تلاش برای بقاء سمندر لرستان، نگرانی خود را برای اقدامات صورت گرفته برای تغییر نام سمندر لرستان با طرح چند سوال اعلام می‌کند:
1- سؤالی که در خصوص نام فیلم مطرح هست، این است که چه اصراری برای تأکید بر نام "فرمانروای زاگرس " وجود دارد؟ و چرا کارگردان فیلم حاضرشده معادل ترجمه‌شده" کیزری- Kaiseri " یعنی "قیصر و امپراتور" را برای فیلم انتخاب کند، اما از نام "سمندر لرستانی" استفاده نکند؟
2- در فیلم به کارگروهی جهت بررسی مشکلات و موانع حفاظت از سمندر با حضور مسوولین استان‌های خوزستان و لرستان می‌شود که گویا در این جلسه به انتخاب نام سمندر هم اشاره می‌گردد! حال این سوال مطرح است که حتی اگر بحث انتخاب نام در این کارگروه‌ها مطرح شده باشد، آیا این کارگروه‌ها صلاحیت چنین کاری را دارند؟
3- صحنه‌های فیلم بیشتر به تلاش‌های صورت گرفته توسط اداره محیط‌زیست دزفول و استان خوزستان اشاره داشته و عملا" اقدامات سازمان‌های لرستان در این خصوص نادیده گرفته شده است!
5- غنای موسیقی لری برای بیان احساس و عواطف انسانی به‌خصوص برای برقراری ارتباط با مخاطب بر کسی پوشیده نشده است. چرا در موزیک متن فیلم از نواهای لری کم‌ترین استفاده شده است؟
مرور این سؤالات ما را متوجه این موضوع می‌کند که علی‌رغم اینکه نام سمندر لرستانی مورد توافق اکثر فعالان محیط‌زیست کشوری قرارگرفته، آیا واقعاً اراده‌ای برای حذف نام سمندر لرستان در سطح کشور وجود دارد و این اراده در چه راستایی است؟
برای بررسی این موضوع به گفت‌وگو با چند نفر از مسوولین و فعالان این حوزه می‌نشینیم:
سمندر لرستان متعلق به منطقه خاصی نیست
محمدحسین بازگیر مدیرکل سابق اداره کل محیط‌زیست لرستان که صحبت‌هایش در بخش‌هایی از فیلم در خصوص نام " سمندر لرستانی " پخش گردید در این خصوص به خبرنگار یافته می‌گوید: نام‌گذاری گونه‌های مختلف در دنیا بر اساس قوانین و مقررات خاصی و زیر نظر مرجع بین‌المللی یعنی " کمیسیون بین‌المللی نام‌گذاری جانوران" بر اساس شرایط زیست‌محیطی و جغرافیایی خاصی صورت می‌گیرد.بازگیر تأکید کرد: تغییر نام سمندر لرستان به " امپراتور" توجیه نداشته، زیرا امپراتور برگرفته از نام" کیزری- kaiseri " از کاشفان این گونه بوده و اسم " کیزری" خاص بوده و برای جایگزینی برای نام سمندر مصداق ندارد.
مدیرکل لرستانی محیط‌زیست تهران افزود: عمومی‌ترین اسمی که برای سمندر لرستانی در مجامع مطرح است" اسم LORESTAN NEWT یعنی سمندر لرستان یا سمندر کوهستانی لرستان است و این اسم، اسم خاص بوده لذا حتی اگر این گونه در سایر استان‌ها مشاهده گردد، باید از سمندر لرستان از آن یاد شود و فراموش نکنیم اسم‌هایی مثل شیر بنگال یا شیر آفریقایی هم اسم خاص بوده و همه‌جا از آن به این اسم‌ها یاد می‌شود.
بازگیر با بیان این که نام این‌گونه سمندر لرستانی است و سمندر لرستان متعلق به منطقه خاصی نیست اضافه کرد: هیچ کارگروهی برای تغییر نام سمندر لرستان تشکیل نشده و اصولاً تغییر نام گونه‌ها در صلاحیت کارگروه‌ها نیست.
وی با اشاره به این که در سال 92 جلسه‌ای با حضور مدیران و کارشناسان محیط‌زیست کشوری و استان‌های لرستان و خوزستان در فرمانداری دزفول برگزار شد و تأکیدات این کارگروه برای بحث حفاظت از زیستگاه‌های سمندر در لرستان و خوزستان بود افزود: در این جلسه کارشناسان دو منطقه حساسیتی روی نام سمندر لرستان نداشته و این نام موردتوافق طرفین قرار گرفته بود.
بازگیر تاکید کرد: متأسفانه طی سالیان اخیر از طرف گروه‌هایی که گویا هدف خاصی را برای تغییر نام سمندر لرستان دنبال می‌کنند اقداماتی صورت گرفته که چاپ پوستر و نام‌گذاری این فیلم در این راستا است، اما این افراد باید بدانند سمندر لرستانی را تمام دنیا فقط به همین نام می‌شناسند.
سمندر، به‌دوراز تعصب فقط مختص لرستان است
عطا حسن‌پور کارشناس ارشد باستان‌شناسی دراین‌باره گفت: قرون 18 و 19 را باید دوره شناسایی استعدادهای تاریخی و طبیعی لرستان نامید؛ اما صد افسوس که این استعدادها توسط غیر ایرانیان شناسایی شد. همچون کشف نخستین مفرغ‌های لرستان در سال 1929 و کشف ماهی کور و سمندر لرستانی و دریاچه گهر و نقاشی‌های صخره‌ای کوهدشت تا غارهای پنج‌گانه پیش از تاریخی دره خرم‌آباد.
حسن‌پور افزود: متأسفانه به دلیل تب تند کشفیات به نام افراد در آن برهه از تاریخ و انتشار آنان در مجلات مختلف باعث شد رقابت شدیدی بین محققان و پژوهشگرانی که به عناوین مختلف مأمور بررسی در لرستان شده بودند به وجود آید.
وی بیان داشت: این رقابت بر سر کشفیات لرستان در انتساب برخی گونه‌های جانوری و حتی آثار تاریخی به نام کاشفان آنان بسیار پررنگ بود به شکلی که گونه اندمیک و نادر ماهی کور لون به نام کاشف آن اسمیت به ماهی اسمیتی معروف شد.
حسن‌پور افزود: متأسفانه سمندر لرستان نیز از این قضیه مستثنای نشد و به نام کاشف آن قیصر بعدها به امپراتور معروف شد. لازم به ذکر است این به‌اصطلاح کاشفان عموماً با اهداف دیگری همچون یافتن معادن یا ساخت راه‌آهن وارد لرستان می‌شدند و در حین مأموریت باراهنمایی مردمان ساده و مهمان‌نواز این دیار خود را کاشف فلان اثر می‌خواندند.
وی با اشاره به این که در مورد سمندر، به دور از تعصب فقط مختص لرستان است افزود: اگر هم در شمال خوزستان یعنی اطراف آبشار شوی و ایستگاه راه‌آهن شهبازان مشاهده می‌شوند آن‌هم در حوضه لرستان فرهنگی است و البته خوب می‌دانیم که این قسمت با عنوان بخش الوار گرمسیری در اوایل دهه 70 از لرستان جداشده و ضمیمه استان خوزستان گردید.
وی بیان داشت: اگر زیستگاه این‌گونه نادر را با نرم‌افزارهای gis بررسی کنیم و یا به‌اصطلاح الگوی زیستی و محیطی آن را در نقاط مختلف بر روی نقشه ببینیم دقیقاً در منطقه میانکوه پلدختر و شمال فعلی خوزستان پراکنده‌اند؛ درواقع الگوی پراکنش سمندر هیچ‌گاه از لرستان فراتر نرفته است.
حسن‌پور با بیان این که نام اصلی این گونه نادر در گویش محلی "چراق پوق" است، افزود: این نام به دلیل صدایی است که در شب با تکان دادن فک از خود تولید می‌کنند.
این کارشناس ارشد باستان‌شناسی افزود: زیستگاه‌های مهم این گونه طبیعی علاوه بر شهبازان، شوی، "حاجی باریکاو" و کول چپ که برای همگان آشناست به برخی نقاط دیگر اشاره می‌کنیم که شاید برای شما ناشناخته باشد. هرچند که بهتر است همچنان ناشناخته بماند.
وی افزود: در دو سوی کوه تنوم پلدختر دو زیستگاه کشف نشده از این گونه وجود دارد که خوشبختانه تا کنون از دسترس بشر ویرانگر در امان مانده‌اند.
حسن‌پور افزود: چشمه آوبید و چشمه باغ برگلو، در نزدیکی کاروانسرای باستانی سروگل و روبروی کوه تخت چان ازجمله زیستگاه‌های ناشناخته سمندر است.
وی بیان داشت: نخستین فیلم مستند در این رابطه را محمد فرزان منش که خود زاده آن آب‌وخاک است تهیه نموده که متأسفانه تاکنون به دلیل عدم‌حمایت‌های مالی موفق به اکران آن نشده است؛ در این فیلم از سمندر حتی در زیرآب فیلم‌برداری شده و در نوع خود تصاویر آن کم‌نظیرند.
سمندر هم مثل مفرغ است نامی جز لُرستانی ندارد
رضا ساکی نویسنده و فعال محیط‌زیست در این باره به خبرنگار ما می‌گوید: حقیقت آن است که این گونه اندمیک، لُرستانی است و نمی‌توان به‌صرف دیدن شدن در مرز لُرستان و خوزستان که البته آنجا هم لُرنشین است به آن نامی دیگر داد. این سمندر هم مثل مفرغ است نامی جز لُرستانی ندارد.مدير مسئول پايگاه خبري گلوني به موضوع پوستر منتشر شده برای اکران این فیلم اشاره می‌کند و می‌گوید: «چندی پیش خبر اکران یک فیلم با عنوان «فرمانروای زاگرس» منتشر شده که در توضیح آن نوشته شده بود: «تمامی درآمد از پخش این فیلم صرف کمک به همیاران سمندر در استان خوزستان خواهد شد.» این جمله واکنش خبرنگاران لُرستانی را برانگیخت و کارشناسان محیط‌زیست لُرستانی و غیر لُرستانی درباره‌اش نوشتند و بر سازندگان و طراحان آن تاختند. بعد از واکنش‌ها به پوستر فیلم، عاقبت در پوستر جدید اصلاح مربوطه انجام شد و نام سمندر لُرستانی آمد."
اما مشاهدات عینی خبرنگار یافته حکایت می‌کند که در روز اکران فیلم، پوسترهای اصلاح‌نشده در سالن محل اکران نصب شده بود که در تمامی آن‌ها این متن به چشم می‌خورد:" تمامي درآمد فروش از پخش این فيلم صرف كمك به همياران سمندر در استان خوزستان مي‌شود."
سمندر لرستان آوازه جهانی دارد
محمد فرزان‌منش تصویربردار و مستند‌ساز لرستانی در خصوص سمندر لرستان گفت: بهار سال 1386 برای تصویر برداری از زندگی سنتی عشایر مستقر در کوه "تنوم" پلدختر عازم این منطقه شدم که با تصاویر بکر و زیبایی از یک گونه حیوانی ناشناخته مواجه شدم.
محمد فرزان‌منش تصویربردار و مستند‌ساز لرستانی در خصوص سمندر لرستان گفت: بهار سال 1386 برای تصویر برداری از زندگی سنتی عشایر مستقر در کوه "تنوم" پلدختر عازم این منطقه شدم که با تصاویر بکر و زیبایی از یک گونه حیوانی ناشناخته مواجه شدم.
وی افزود: بعدها متوجه شدم که این گونه زیبا سمندر نام دارد و بی آنکه بدانم، موفق شده بودم به عنوان نخستین فیلمساز لرستانی، تصاویری از زیستگاه طبیعی سمندر لرستان را ثبت و ضبط کنم و تصمیم گرفتم فیلم مستندی در این خصوص بسازم.
تصویربردار لرستانی با اشاره به اینکه مردم منطقه از این گونه زیبا به عنوان "چرق پوق" نام می‌بردند افزود: سال1392 با همکاری گروهی از هنرمندان موفق شدیم مستند "چرق پوق" را در منطقه‌ی "کول چپ" پلدختر تهیه و آماده پخش کنیم که این مستند بارها در شبکه های سراسری سیما پخش شد.
فرزان‌منش در خصوص نام سمندر لرستانی گفت: سمندر زنده ترین شهرت لرستان است و با این نام در دنیا مطرح شده و هرگونه حرکت برای مخدوش کردم این نام محکوم است.
با مرور صحنه‌های فیلم و خواندن گفتگوهای فعالان محیط‌زیست لرستان به این نکته بیشتر پی می‌بریم که گویا بعد از اینکه پل "گاومیشان" به نام ایلام، آبشار "شوی" به نام خوزستان، ورزش "زورو" به نام کرمانشاه ثبت گردید، این بار تلاش برای حذف نام "سمندر لرستان" شکل گرفته و باید همچنان منتظر به تاراج رفتن برندهای لرستان باشیم و چه‌بسا از فردا "گلونی " نیز به نام استان دیگری ثبت گردد و این سوال مطرح گردد که چرا مردم و مسوولین استانی به موضوع برند سازی برای لرستان در جهت معرفی لرستان به دنیا و توسعه گردشگری کم‌توجه هستند و تا کی باید شاهد این اتفاقات باشیم؟
عبدالرضا قاسمي / تهران