ابرهای سیاه آسمان را پوشانده‌اند. بسته‌های باطری را در کارتن می‌چیند. نسخه را از روی طاقچه بر می‌دارد و در جیبش می‌گذارد. انگار سرفه‌های مادر تمامی ندارد. دوستانش سر کوچه منتظر او هستند. در طول راه چند بار دمپایی‌های پاره از پایش بیرون می‌آیند. به چهارراه می‌رسند و کار شروع می‌شود. آقا یه بسته بخر، آقا باطری نمیخوای... باران شروع به باریدن می‌کند. دیگر هیچ رهگذری آن‌ها را نمی‌بیند...

امروزه کودکان کار در بسیاری از کوچه و خیابان‌های استان دیده می‌شوند. در اطراف فروشگاه‌های بزرگ، چهارراه‌ها، پارک‌ها، پایانه اتوبوس‌رانی و ... با بسته‌های باطری، آدامس، شکلات، گل، بیسکوئیت، آدامس، جوراب، فال و ... شاید خیلی از ماها از روی دلسوزی و ترحم از آن‌ها خرید کرده باشیم. شاید هم تنها با تکان دادن سر اظهار تأسف کنیم و حتی این پدیده را به مسئله هدایای دریافتی نمایندگان، اختلاس‌های بزرگ، وام‌های میلیاردی و ... ربط دهیم! عده‌ای نیز آن‌ها را به فرزندان خود نشان می‌دهند که آخر و عاقبت درس نخواندن یا غذا نخوردن این است!

بنا به تعریف کارشناسان «کودکان کار» به کودکانی اطلاق می‌شود که به دلیل نابسامانی‌های خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... از آموزش، بهداشت فردی، امنیت، تغذیه، بازی و برابری در برخورداری از نیازهای سنی و کودکانه محروم مانده‌اند و ناگزیر توسط والدین و یا کارفرمایان به کار در کارگاه‌ها، خیابان‌ها، منازل، کوره‌پز خانه‌ها، مزارع، پایانه‌ها، پای دار قالی، حمل کالاهای قاچاق و یا کار در خیابان مشغول می‌شوند.

البته کودکان کار در سایر شهرهای استان به انواع دیگری از کارها مشغول هستند و کمتر در سطح شهر ظاهر می‌شوند. کار در مزارع کشاورزی، دامداری‌ها، چرای دام در مراتع، نانوایی، مغازه، کوره‌پز خانه، پایانه و دست‌فروشی در مکان‌های ثابت نظیر فروش نان، جمع‌آوری زباله و مواد قابل بازیافت و ... از دیگر انواع کار کشیدن از نسلی است که در این سن تحصیل و تفریح ضروری‌ترین نیازهای آنان است.

از سوی دیگر در جامعه امروزی، به دلایل مشکلات اقتصادی و حتی مشکلاتی نظیر داستان اداره کار و پرداخت حق بیمه و شکایت و ...  اکثر صاحبان حرف ترجیح می‌دهند به‌جای استخدام کارگر از فرزندان خود در انجام امورات اقتصادی استفاده کنند. هرچند کار در سنین پائین باعث آشنایی کودک با مشکلات زندگی می‌شود و ممکن است قدر پول را بیشتر بداند و با زحمات والدین آشنا شود ولی این امر نباید به‌اجبار و تحمیل فشار باشد. ذکر این نکته ضروری است که پنهان کردن آمار و سیاه نمایی خواندن موضوعاتی از این دست نه‌تنها چاره کار نیست بلکه باعث می‌شود مسائلی از این دست به یک فاجعه انسانی تبدیل شوند و روز به شاهد افزایش چنین مشکلات اجتماعی در سطح استان باشیم.

کارهایی که برخی از این کودکان انجام می‌دهند در واقع نوعی کار با اعمال شاقه است. بیدار شدن در ساعات آغازین روز، بلند کردن کیسه‌های سنگین، مواجهه با برخی شوخی‌های مغازه‌داران، مشاهده استعمال مواد دخانی و مخدر توسط برخی مغازه‌داران و شاگردان بزرگ‌تر مغازه‌ها و ... از جمله مشکلاتی هستند که تحمل برخی از آن‌ها برای کودکان حقیقتاً دشوار است و آن‌ها را در معرض انواع آسیب‌های اجتماعی، روانی و بهداشتی قرار می‌دهد.

«علی الف» دانش‌آموز یکی از مدارس شهر می‌گوید: «هر روز صبح ساعت سه و نیم به همراه پدرم به نانوایی می‌روم و تا 7 صبح در نانوایی کار می‌کنم. بعد به مدرسه می‌روم. بعدازظهرها نیز از ساعت یک و نیم تا 5 غروب در نانوایی کار می‌کنم و شب‌ها باید ساعت 8 بخوابم.» «م ش» دانش‌آموز مدرسه شهید هدایتی می‌گوید: «هر روز صبح ساعت 4 به نانوایی می‌روم و تا 7 مشغول به کارم. بعد از مدرسه نیز تا ساعت 5 استراحت می‌کنم و بعد به نانوایی می‌روم و تا اتمام کار در نانوایی به پدرم کمک می‌کنم.»

در برخی شهرهای استان که که مشاغل کشاورزی و دامداری در آن‌ها رونق دارد، به کارگیری کودکان در مزارع نیز امری طبیعی محسوب می‌شود و کودکان در پائین بیشتر اوقات خود را در مزارع و مراتع می‌گذرانند که انجام بسیاری از این کارها خارج از توان فیزیکی و جسمی کودکان است.

 

بر اساس پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، کار کردن افراد زیر 18 سال ممنوع است. طبق قانون به کار گماشتن افراد کمتر از ۱۵ سال جرم است و اگر فردی کودکی را مجبور به کار کند، علاوه بر پرداخت اجرت‌المثل کار انجام یافته و جبران خسارت با توجه به شرایط و امکانات خاطی و مراتب جرم به حبس از ۹۱ روز تا یک سال یا جریمه نقدی معادل ۵۰ تا ۲۰۰ برابر حداقل مزد روزانه محکوم می‌شود. این در حالی است که سن اشتغال برای کودکان کشورمان نامشخص است و شرایط نابسامان اقتصادی و مشکلات خاص برخی خانواده‌ها نظیر طلاق، اعتیاد و ... سبب شده است که بسیاری از کودکان در سنین پائین ترک تحصیل‌کرده، وارد بازار کار شوند.

هرچند برخی ادارات و نهادها در پی حل معضل کودکان کار در سطح کلان هستند، اما به نظر می‌رسد برای حل ریشه‌ای این ماجرا همکاری چندین نهاد و ارگان لازم است. در وهله اول باید قانون مجازات خانواده‌هایی که فرزندان خود از تحصیل محرم می‌کنند، اجرا شود.

 

محرومیت از حقوق اولیه انسانی نظیر احترام و رعایتشان انسانی و محرومیت از حق ادامه تحصیل از اولین تبعات ورود زودهنگام به عرصه کار می‌باشد که کودکان کار با آن مواجه هستند.  بلوغ زود رس، اعتیاد، بیماری‌های واگیردار و عفونی،  ایدز، هپاتیت، انواع آسیب‌های اجتماعی و روانی، تجاوز به عنف، افتادن در دام اعتیاد و مواد دخانی، ورود به باندهای سرقت، مافیایی و قاچاق مواد مخدر و ... از دیگر خطراتی هستند که کودکان کار را تهدید می‌کنند. متأسفانه به دلیل فراهم بودن زمینه خلاف به دلیل تبعیت از گروه همسالان و سکنی در منطقه‌ها و سکونت‌گاه‌هایی که عمدتاً محل آمدوشد افراد شرور و ناسالم می‌باشند، این کودکان معصوم زودتر از آنچه فکر کنیم وارد دنیای خلاف و عرصه خلافکاری می‌شوند.

بی‌شک رسیدگی ریشه‌ای به این قضیه و حل معضل کودکان به‌صورت دائم یک تصور خیال‌بافانه است؛ اما همکاری سازمان‌های دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند دست‌کم در فراهم کردن بخشی از نیازهای عاطفی، تحصیلی، مالی و ... این کودکان تأثیرات مثبت داشته باشد.

اگرچه حتی هنوز درست مشخص نیست کدام نهاد قرار است مسئولیت رسیدگی به وضعیت کودکان و نوجوانانی را به عهده داشته باشد که به‌جای بازی در محیط‌های کودکانه و نشستن پشت نیمکت‌های مدرسه در سرما و گرما به رهگذران التماس می‌کنند.

البته وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی دکتر علی ربیعی در گفت‌وگو با مهر بیان کرده است که جلسه ساماندهی کودکان خیابانی موضوع مصوبه هیئت‌وزیران (سال 1384)، پس از 8 سال تعطیلی برگزار می‌شود. وی با بیان این که پدیده کودکان خیابانی به موضوعی هشداردهنده در سطح جهان تبدیل شده است و همه کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه با این معضل مواجه هستند، گفت: موضوع کودکان خیابانی در ایران هم موضوعی با اهمیت است و همان‌گونه که در برنامه‌های ارائه‌شده این‌جانب به مجلس هم اشاره‌شده بود یکی از مشکلات نظام کنونی رفاه اجتماعی کشور عدم هماهنگی بین سازمان‌های ارائه‌کننده خدمات حمایتی و آسیب‌های اجتماعی است.

او در ادامه گفته است: بر این اساس معاونت رفاه اجتماعی وزارتخانه تشکیل جلسه ساماندهی کودکان خیابانی را در اولویت کاری خود قرار داده است و اولین جلسه این شورا برگزار خواهد شد. هر چند تحرکاتی برای ساماندهی اوضاع کودکان کار در سطح کلان مملکت آغاز شده، ولی تلاش مسئولین و نمایندگان استان نیز در حل این معضل اجتماعی مورد انتظار است. در واقع هماهنگی و برگزاری جلسات مشترک سازمان‌ها و نهادهایی نظیر  استانداری، شورای شهر، شهرداری، بهزیستی، نیروی انتظامی، آموزش‌وپرورش می‌تواند در جلوگیری از روند رو به توسعه این معضل تأثیر داشته باشد.