كمبود آب در ايران يكي از عوامل محدود كننده اصلي توسعه فعالیتهای اقتصادي در دهههای آينده به شمار میرود. در نگرش جديد جهاني، آب كالايي اقتصادي- اجتماعي و به عنوان نياز اوليه انسان محسوب میشود، با روندي كه تقاضاي آب در دنیا میپیماید ديري نمیپاید كه تأمین آب شيرين قابل شرب به يك معضل بینالمللی بدل شده و در آیندهای نزديك مبناي اختلافات و جنگ بين اقوام و ملل مختلف قرار گيرد مگر اينكه مديريت صحيح بر نحوه استحصال و مصرف آن اعمال گردد.
بانك جهاني در گزارش جدید خود از كاهش سرانه آب قابل استحصال و از دست دادن كيفيت آن، استفاده ناكارآمد راندمان پايش مصرف در بخشهاي كشاورزي، صنعتي و كشاورزي؛ شور شدن اراضي، وضعيت نامطلوب تعميرات و نگهداري، محدوديت جبران هزینهها و نبود هماهنگي بين سازمانهای ذیربط را بهعنوان چالشهای پيش روی آب در كشور ایران نام برده است.
ايران كشوري مستعد به خشكي و خشکسالی است و ميزان خسارت وارده در اثر اين خطر طبيعي رو به افزايش است. بهرهبرداري بیرویه از منابع آب در بخش کشاورزی، صنعت، بهداشت و خانگی منجر به كاهش سرانه آب موجود گرديده است. در 50 سال قبل كه جمعيت كشور 19 ميليون نفر بود ميزان سرانه آب حدود 7000 مترمكعب در سال بود، در حالي كه امروز با بیش از 75 ميليون نفر سكنه ميزان سرانه آب به كمتر از 1900 مترمكعب در سال رسيده است. در آخرین گزارش سازمان فائو با توجه به ميزان رشد جمعيت کشور ایران سرانه آب تا سال 2025 به حدود 1300 مترمكعب در سال پیش بینی شده است.
سرانه منابع آب و بحران آب براي سال 2025 در كشور ايران |
||
منابع آب قابلتجدید (ميليارد مترمكعب در هرسال) |
130 |
|
مصرف آب (ميليارد مترمكعب در هرسال) |
93 |
|
سرانه منابع آب در سال 2025 (مترمكعب) |
1300 |
|
پتانسيل بحران آب شاخصهای مختلف شدت استفاده از آب |
شاخص ایالاتمتحده |
بحران شديد |
شاخص Faikenmark |
تنش آب |
|
شاخص WRI (موسسه منابع جهاني) |
تنش آب |
شهرستان کوهدشت به واسطه پتانسیلهای ارزشمند در زمینه ژئوتوریست، قشر تحصیل کرده نخبه، تولیدات دامی عشایر و روستائیان، دشتهای غنی مستعد کشاورزی و منابع طبیعی ارزشمند یکی از شهرستانهای مهم استان لرستان محسوب میگردد. در چند سال گذشته این شهرستان به دلایل خشکسالی، سوء مدیریت منابع آبهای زیرزمینی و عدم اجرای زیرساختهای مصوب دولت گذشته و حال دچار مشکلات مهمی در زمینه کشاورزی و تامین آب شرب شهرستان گشته که به برخی از آنها اشاره میگردد:
- خطر کمبود آب در بخش کشاورزی شهرستان کوهدشت:
كمبود آب و خشکسالی از بزرگترین چالشهایی ميباشند كه توسعه كشاورزي كشور در حال و آينده با آن مواجه خواهد بود. برآورد نيازهاي غذايي نشان ميدهند كه اگر اقداماتي در جهت الگوهاي مناسب كشت، افزايش راندمان آبياري، كاهش ضايعات پس از برداشت محصول، مديريت مناسب اراضي و علاوه بر تمام اين موارد، اگر استراتژي مناسب براي مديريت آب و آمادگي كاهش اثرات خشکسالی در بخش كشاورزي اتخاذ نشود، پتانسيلهاي آب و زمين كشور نيازهاي غذايي كشور را تأمین نميكند.
شهرستان کوهدشت در چند سال اخیر از پدیده خشکسالی و کاهش سطح منابع آبهای زیر زمینی دچار خسارتهای زیادی شده است. متوسط ميزان بارش سالانه این شهرستان در سالهای زراعی پیشین 250 میلیمتر است كه حدود یکسوم متوسط ميزان بارش جهاني ميباشد. شهرستان کوهدشت یکی از نقاط شهری غرب استان لرستان با وسعت حدود 3137 کیلومترمربع میباشد که 12 درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است. کل مساحت اراضی کشاورزی شهرستان، ۱۹۱۵۷۲ هکتار، معادل ۲۵ درصد اراضی زراعی استان لرستان میباشد که از این مقدار، ۱۹۲۹۷ هکتار تحت کشت آبی و ۱۷۲۲۷۵ هکتار دیگر بهصورت دیم کشت میشود. همچنین شهرستان کوهدشت با ۲۳۹۴ هکتار سطح باغات مثمر تولید سالانه 13 درصد محصولات باغات استان را به خود اختصاص داده است.
کمبود آب در بخش کشاورزی شهرستان باعث مشکلات عدیدهای در این شهرستان شده که در صورت عدم ارائه راهکار مناسب جهت حل این مشکلات آینده تاریکی در انتظار انبار غله استان لرستان خواهد بود. در شهرستان کوهدشت اکثر زمینهای زارعی که بهصورت دیم کشت میگردند دچار پدیده خرده مالکی بوده و الگوی کشت مناسب با توجه به تغییرات آب و هوایی در آنها رعایت نمیگردد، از طرف دیگر در زمینهایی که بهصورت کشت آبی مورد زرع قرار میگیرند علیرغم توصیههای مکرر کارشناسان در خصوص کاهش سطح آبهای زیر زمینی و فرونشست دشتهای شهرستان همچنان توسط عدهای خاص بهوسیلهی چاههای مجاز و غیرمجاز مورد کشت قرار میگیرند که تبعات این معضل را تمام مردم شهرستان در چند سال اخیر بهخوبی درک نمودهاند. عشایر شهرستان نیز به واسطه ضعف تولیدات کشاورزی در زمینه تغذیه دامها، آتشسوزیهای اخیر و فرسایش خاک در مراتع و جنگلهای شهرستان، تخریب مراتع و تغییر کاربری آنها به زمینهای کشاورزی و خشکسالیهای اخیر میزان تولیدات دامی آنها کاهش یافته و یا اکثراً دامهای خود را فروخته و به مشاغل دیگر روی آوردهاند و یا اینکه برای کسب درآمد به پایتخت و شهرستانهای مجاور مهاجرت مینمایند.
- ضعف اجرا در عملکرد طرحهای زیرساختی و بنیادی:
عدم برنامه مدون و علمی بین سالهای 84-92 ضربه مهلکی را به این منطقه از استان لرستان وارد کرد، چون در این دوره بود که کاهش سطح منابع آبهای زیرزمینی و کاهش نزولات جوی آغاز شد و بدون اینکه برای آن راهکاری پیشبینی گردد، روند استحصال و مصرف غیراصولی آب در دشتهای شهرستان ادامه یافت. حتی در مواردی با معرفی کسانی که از منابع آبهای زیرزمینی برای کشت گیاهان آبدوست بهره میبردند بهعنوان کشاورز نمونه کشوری و یا استانی، به تشویق حراج منابع آبی این شهرستان دامن زدند.
دولت وقت نیز در ادامه روند اشتباهات تصمیمگیری و در انتهای دوره 8 ساله خود با پدید آمدن اوضاع بحرانی در وضعیت منابع آبی استان و شهرستان کوهدشت برای کاهش تبعات این وضع، بحث سد معشوره و یا سد واقع در تنگ گاوشمار را با گفتمان طرح کارشناسی آن مطرح نمود. سد بتنی دو قوسی تنگ معشوره بر روی رودخانه کشکان در استان لرستان واقع شده و موقعیت ساختگاه این سد در حدود یک کیلومتر پایینتر از محل تلاقی دو شاخه تشکیلدهنده کشکان یعنی کاکارضا و چم زکریا است.
در زمان احداث این سد اهداف ساخت آن را تامین آب کشاورزی برای 36 هزار هکتار از زمینهای دشتهای تشنه کوهدشت، کنترل سیلابهای زمستانه رودخانه و در نهایت استفاده از آب پشت سد برای تولید انرژی برقی بیان شد. این تصمیم در دل کشاورزان و مردم شهرستان که تامین کننده بخش اعظمی از غلات استان میباشند، بارقهای از امید ایجاد کرد و حتی گفته میشد این سد و آب تامین شده توسط آن باعث ایجاد 12 هزار شغل در شهرستانی میگردد که نرخ بیکاری بالای 80 درصد را دارد.
متأسفانه بهرغم مصوبات و تاکیدات نماینده عالی دولت در استان و نماینده شهرستان سد معشوره همچنان راکد و تغییرات اساسی نیز در طرح جدید در زمینهی کاهش حجم آبگیری و کارکرد این سد (برخلاف طرح توجیهی اولیه) برای شروع به کار مجدد صورت گرفته و اندک امید کشاورزان رنجدیده این شهرستان نیز از بین رفته و در واقع کشاورزی شهرستان کوهدشت که زمانی شهرهی غرب کشور در زمینه تولید انواع محصولات بوده است، سالهای احتضار خود برای پیوستن به تاریخ را طی میکند.
- عدم اجراي وسیع پروژههای آبخیزداری:
آبخيزداري باعث مدیریت صحيح منابع حوزههای آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آبوخاک میگردد؛ بهعبارتدیگر آبخیزداری طراحی و مدیریت حوزههای طبيعي به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک است. در شهرستان كوهدشت در حوزه ماديان رود دو شاخه غربي و شرقي وجود دارد كه با توجه به اجراي پروژههای آبخیزداری در سرشاخه شرقي عليرغم نبود کانالهای بهينه جهت هدايت روانابها، بارندگیهای چند سال اخیر بهخوبی كنترل و كمترين خسارت به روستاها، زمینهای کشاورزی و محیطزیست وارد گرديد؛ اما در حوزه غربي ماديان رود و كوهدشت شمالي متاسفانه در سنوات گذشته كمترين ديد كارشناسي نسبت به اين امر وجود داشته و حتي در مناطقي مانند هوميان اين پروژهها وجود ندارند و يكي از دلايل مهم و تأثیرگذار در خسارات پديده سيل سال 94 میباشد که باعث جریان گسترده و سریع روان آبها به سمت کانالهای ورودی شهر گشت که در نهایت مرگ دردناک چند تن از همشهریانمان را در پی داشت.
- مشکلات تامین آب شرب شهرستان:
در بحث تامین آب شرب اگر به طور متوسط سرانه مصرف هر فرد در روز را 170 لیتر در نظر بگیریم با توجه به غیر فعال شدن تعداد زیادی از چاههای تامین آب شرب در نقاط شهری و روستایی، در آینده نزدیک دغدغه تامین آب شرب هم به یکی از مشکلات این شهرستان تبدیل میگردد هرچند هماکنون نیز در بسیاری از نقاط روستایی و عشایری شهرستان از تانکرهای حمل آب برای تامین آب شرب افراد و حتی آبیاری باغات استفاده میشود.
سخن آخر:
در صورت مداومت این وضع در این شهرستان در آینده نزدیک با وضعیت غیرقابلکنترلی مواجه خواهیم شد که تبعات آن خیلی بیشتر از بحث لابیگری در توقف اجرای طرحها و زیرساختهای شهرستان خواهد بود. این شهرستان دارای جمعیتی بالغبر 220 هزار نفر، 5 نقطه شهری، 276 منطقه روستایی و بیش از 3580 خانوار عشایری است که زندگی آنان در ارتباط مستقیم با کشاورزی و دامداری هست و آب یک عنصر مهم در این بین است که نبود و کاهش این فاکتور مهم باعث کوچ و تغییر سکونت این عزیزان خواهد شد و عواقب بسیار بدتر خواهد بود.
احسان صلاحی