شب از نیمه گذشته است؛ اما تاریکی هوا نیز مانع کارش نمی‌شود.

کیسه‌اش را روی زمین می‌گذارد و تا کمر داخل سطل آشغال مکانیزه می‌رود و با چوب میخ داری که در دست دارد، تک‌تک پلاستیک‌های زباله را بیرون می‌آورد و بعد از باز کردن آن‌ها، با نور موبایلش سهمش از سرنوشت را درون آن‌ها جستجو می‌کند. چهره آفتاب‌سوخته‌اش حاکی از این است که کندو و کاو در سطل‌های زباله شهری، زمان و مکان نمی‌شناسد. کمی آن‌سوتر گربه‌ها نیز منتظر رفتن آشغال‌جمع‌کن هستند تا دلی از عزا دربیاورند. این حکایت شبانه‌روزی سطل‌های زباله‌ای است که در اکثر کوچه و خیابان‌های شهرهای استان برای دفع مکانیزه زباله شهری و خانگی تعبیه‌شده‌اند.

هنوز خیلی از آن سال‌ها نمی‌گذرد که رفتگر محله با یک گاری، زنگ تک‌تک خانه را می‌زد و با نوای «آشغال دارین؟» اقدام به جمع‌آوری زباله‌های محله می‌نمود. بعد زباله‌ها را با گاری‌اش که شیرابه سیاه‌رنگ و بدبویی از زیر آن خارج می‌شد به مکان دپوی زباله‌ها در یکی از خیابان‌های فرعی یا حتی اصلی شهر می‌برد تا با یک کمپرسی معمولی به خارج از شهر منتقل کنند. هرچند سال‌ها از این مدل دفع زباله شهری گذشته است ولی علی‌رغم همه تلاش‌های عزیزان رفتگر و عوامل زحمتکش شهرداری، دفع زباله شهری چندان بهداشتی نیست و خود باعث به وجود آمدن آلودگی‌های بهداشتی و بصری می‌شود. زباله که در دنیا از آن به‌عنوان «طلای کثیف» یاد می‌شود لااقل در دیار ما زرق و برق چندانی ندارد و از این عبارت فقط بخش دوم آن نصیب کوچه و خیابان‌های ما شده است!

 

شاید از چند سال قبل که سطل‌های فلزی چرخ‌دار در سطح کوچه و خیابان برای دفع مکانیکی زباله‌های شهری تعبیه گردیدند، تصور ما بر این بود که بالاخره دفع زباله در شهرهای استان سر و سامان گرفته است و برای همیشه از شر شیرابه، بوی بد زباله و حیوانات موذی نظیر موش و گربه خلاص شده‌ایم؛ اما الآن که سال‌ها از دفع مکانیزه زباله می‌گذرد، به نظر می‌رسد یک جای کار می‌لنگد و هنوز نتوانسته‌ایم دفع زباله‌ها را به صورت استاندارد و کاملاً بهداشتی انجام دهیم.

شاید عدم تعریف صحیح از این نوع سطل زباله‌ها و نحوه و زمان استفاده از این سطل‌ها اولین عامل در عدم موفقیت این طرح محسوب شود. امروزه بسیاری از افراد بر این گمان هستند که این سطل‌ها یک سطل آشغال بزرگ هستند که هر ساعت شبانه‌روز می‌توانند زباله خانگی خود را بدون هرگونه لفاف و پوشش یا با لفاف نامناسب داخل آن خالی کنند و کارکنان بخش دفع زباله شهرداری باید مترصد پر شدن آن‌ها باشند تا بعد از پر شدن بلادرنگ، اقدام به خالی کردن آن‌ها کنند!

از طرفی ذکر این نکته ضروری است که شیرابه‌ای که از ترکیب مواد موجود در زباله‌ها به دست می‌آید در حد یک حلال قوی می‌کند و با تمام فلزات ترکیب می‌شود؛ بنابراین ضرورت امحا زباله در پلاستیک سروته بسته به‌منظور جلوگیری از نشت شیرابه امری ضروری است که متأسفانه اکثر شهروندان به این امر توجهی ندارند و زباله‌های خود را مستقیماً به داخل سطل زباله انتقال می‌دهند. در ضمن افراد به ظرفیت این سطل‌ها توجه ندارد و بعد از پر شدن سطل، درب آن را باز می‌گذارند (البته اگر دری مانده باشد و بازیافت نشده باشد!) و زباله‌ها را تا جای ممکن روی‌هم دپو می‌کنند. تازه این پایان کار نیست، چرا که بعد از این مرحله دپوی زباله‌ها در اطراف سطل شروع می‌شود تا جایی حتی دسترسی به این سطل‌ها برای کارکنان شهرداری نیز دشوار می‌شود.

بنابراین بهتر بود قبل از نصب یا تعبیه این سطل‌ها در خصوص نحوه استفاده از این سطل‌ها و ساعات جمع‌آوری زباله توسط ماشین مخصوص به افراد محلات مختلف آگاهی‌رسانی می‌شد یا حتی روی این سطل زمان تقریبی جمع‌آوری زباله درج می‌شد. هرچند هنوز هم می‌توان در خصوص نحوه صحیح استفاده از این سطل‌ها اقدام کرد چرا که برای آموزش فرهنگ شهرنشینی هیچ‌وقت دیر نیست.

امروزه تصور بسیاری از شهروندان بر این است که شهرداری موظف به انتقال هر نوع زباله و پسماند از زباله خانگی و شهری و صنعتی گرفته تا دامی و بهداشتی و ساختمانی می‌باشد.

بر اساس همین فرضیه داخل یا اطراف این سطل‌ها انواع و اقسام نخاله‌های ساختمانی، شیشه‌های شکسته، شاخه‌های قطع‌شده درختان، کارتن و یونولیت و بسیاری دیگر از زباله‌های غیر خانگی مشاهده می‌شود. در صورتی این سطل‌ها به‌منظور امحاء زباله‌های خانگی تعبیه‌شده‌اند. منظور از زباله خانگی پسمانده‌های عادی منازل، مواد اضافی و باقی‌مانده در فرایندهای آشپزی، تغذیه و پسمانده‌های میوه و سبزی‌ها است.

بنابراین شهروندان باید برای امحاء سایر زباله از روش‌های اصولی‌تر نظیر بازیافت کمک بگیرند و یا برخی زباله‌های خود را نظیر نخاله‌های ساختمانی به مکان‌های مشخص‌شده دفع این‌گونه زباله‌ها در خارج از شهر انتقال دهند.

 

این واقعیت را باید بپذیریم که بعد از صنعتی شدن جوامع و رشد فرهنگ مصرف‌گرایی، میزان زباله تولیدی خانواده‌ها نیز افزایش پیدا کرده است. امروزه اکثر کالاها دارای پوشش، لفاف و بسته‌بندی می‌باشند و مردم نیز به خرید اجناس فله رغبت کمتری نشان می‌دهند. تا همین چند سال قبل، بسیاری خانواده‌ها خودشان اقدام به پختن یا آماده کردن محصولاتی نظیر رب، مربا، انواع ترشی، ماست، دوغ و ... می‌کردند؛ اما امروزه کمتر کسی تمایل به تولید چنین محصولاتی در خانه دارد و همه سعی در تهیه این موارد از مغازه‌ها دارند که بالطبع میزان تولید زباله نیز افزایش می‌یابد. بماند که خوراکی‌هایی نظیر کله‌پاچه و انواع خورشت‌ها هم به‌صورت کنسروی در دسترس هستند. تبلیغات تلویزیونی نیز عاملی در جهت گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی است که باعث ترغیب خانواده‌ها به استفاده بیشتر از خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها می‌شود. در چنین شرایطی سطل‌های زباله به‌سرعت پر می‌شوند و سایر شهروندان زباله‌های خود را در اطراف سطل می‌گذارند که علاوه بر ایجاد آلودگی محیطی و بصری، معضلات زیست محیط دیگری نیز به وجود می‌آید.

 

آنچه مسلم است این است که سطل‌های زباله به جهت نگه‌داری زباله‌های شهری و خانگی خود یک منبع کامل و غنی‌شده از میکروب‌ها محسوب می‌شوند؛ بنابراین ضدعفونی و شستشوی دائم آن‌ها یکی از ضروریات محسوب می‌شود؛ اما در عمل کمتر شاهد شستشوی این سطل‌ها هستیم چراکه عمدتاً برای تخلیه آب و محتویات حاصل از شستشو، از جوی آب استفاده می‌شود و چون در بسیاری از کوچه جوی آبی وجود ندارد، بالطبع اراده‌ای برای شستشوی این سطل‌ها دیده نمی‌شود! از سویی به دلیل استفاده شبانه‌روزی از این سطل‌ها امکان نظافت اطراف سطل‌ها برای کارکنان شهرداری وجود ندارد مگر این‌که برای هر سطل یک مامور در نظر بگیریم!

 

بعد از تعبیه این سطل‌ها تصور ما بر این بود که به جهت ارتفاع این سطل‌ها از تعداد کسانی که داخل زباله‌ها دنبال مواد بازیافتی می‌گردند کاسته شود؛ اما در عمل این‌گونه نشد و این افراد از شیوه‌های مختلفی برای جستجو در سطل‌های زباله کمک می‌گیرند. شیوه‌هایی نظیر استفاده از چوبی که دارای چنگه یا میخ است، خواباندن سطل آشغال و در مواردی هم رفتن به داخل سطل آشغال!

اقدام این افراد در پاره کردن کیسه‌های پلاستیکی زباله زحمت خانواده‌هایی که زباله خود را به‌صورت استاندارد دفع کرده‌اند، هدر می‌دهد و باعث آلودگی بیشتر محیط و ایجاد محیط مناسب برای جولان و زاد و ولد حشرات و جانوران موذی می‌شود.

 

دو سال قبل دخترخانمی درحالی‌که یک بسته پلاستیک طرح دار در دست داشت با یک فرم به منزل مسکونی ما آمد و پس از نوشتن مشخصات سجلی و شماره تلفن و مشخصات دقیق ملک مسکونی عنوان کرد که این پلاستیک‌ها مربوط به بازیافت است و شما باید زباله‌های کاغذی خود را داخل آن قرار دهید و 4 روز دیگر مأموران ما برای جمع‌آوری این زباله‌های اقدام می‌کنند و شما می‌توانید در قرعه‌کشی یک دستگاه تلویزیون هم شرکت کنید! ما هم پلاستیک را تحویل گرفتیم و زباله‌های خشک کاغذی را داخل این پلاستیک ریختیم. چند روز گذشت ولی از مأموران جمع‌آوری زباله‌های کاغذی خبری نشد. روز به روز هم به حجم پلاستیک افزوده می‌شد و جابجایی و نگهداری آن برای ما دشوار بود. بالاخره بعد از دو هفته عطای بازیافت و تلویزیون وعده داده‌شده را به لقایش بخشیدیم و زباله‌های کاغذی را نیز در کنار سایر زباله‌ها قرار دادیم. در واقع فرهنگ و زیرساخت‌های لازم برای بازیافت زباله وجود ندارد و تفکیک از مبدأ در حد یک شعار باقی‌مانده است. درصورتی‌که صنعت بازیافت در دنیا در حال تبدیل‌شدن به یک صنعت سودآور از نظر اقتصادی و یک صنعت حفاظتی از نظر محیط زیست می‌باشد.

یکی از اساسی‌ترین ایراداتی که در سال‌های اخیر در فرآیند حل مشکلات و معضلات شهری به چشم می‌خورد، ارائه طرح‌ها و برنامه‌های کوتاه‌مدت می‌باشد. به عنوان مثال آلودگی کلان‌شهری مثل تهران که در مدت چهل سال به وجود آمده است با طرح‌های موقتی و موضعی و یک‌ساله قابل بر طرف شدن نیست و در خوش‌بینانه‌ترین حالت نیاز به یک طرح سی چهل‌ساله دارد. در مورد فرهنگ شهرنشینی نیز باید به مقوله آموزش به‌طور جدی و غیر کلیشه‌ای پرداخت. این کار هم بدون شک مستلزم هزینه و زمان کافی است. ولی ذکر این نکته ضروری است که هرقدر بیشتر برای آموزش هزینه کنیم، در سال‌های بعد با مشکلات کمتری مواجه خواهیم بود. در گذشته تا زمان آمدن رفتگر محله زباله خانگی در منزل نگه‌داری می‌شد. ازآنجاکه منزل محل سکونت است و رعایت بهداشت آن امری واجب و ضروری معمولاً این نگهداری چندساعته از زباله در منزل با رعایت نکات ایمنی همراه بود؛ اما از زمان نصب سطل‌های زباله مکانیزه، به‌محض تولید زباله افراد در هر ساعت از شبانه‌روز اقدام به انتقال زباله به خارج از خانه می‌نمایند. ازآنجایی‌که هم خارج از محیط خانه، محل سکونت ما نیست، پس نیازی به بسته‌بندی استاندارد و استفاده از کیسه‌زباله نمی‌بینیم!

بنابراین اولین قدم در حل معضل دفع زباله‌های شهری و خانگی تلاش بر آموزش و گسترش فرهنگ شهرنشینی و ارائه تعریف مناسب از زباله خانگی و نحوه صحیح دفع آن و اعلام ساعات مناسب این کار می‌باشد.

پخش تیزرهای مختلف از صدا و سیما یا چاپ و تکثیر جزوات در خصوص تعریف زباله خانگی، نحوه بسته‌بندی استاندارد زباله‌های شهری، اعلام ساعات مناسب جهت تخلیه زباله در سطل‌ها، چگونگی بازیافت زباله‌های خانگی، نحوه و مکان امحاء زباله‌های غیر خانگی و ... می‌تواند در ساماندهی امحاء زباله‌های شهری مؤثر باشد. آموزش در مهدهای کودک و مدارس ابتدایی، خرید مواد با قوطی‌های بزرگ‌تر، خرید عسل، سس، مربا یا برخی خوراکی‌ها در ظرف‌هایی که به شکل لیوان هستند، استفاده از برخی جعبه‌ها و قوطی‌ها به‌منظور نگه‌داری وسایل، ساخت گلدان و کاردستی از برخی قوطی‌ها، نگاه جدی به مقوله بازیافت، تلاش در جهت شستشوی به‌موقع و بهداشتی سطل‌های زباله مکانیزه، برخورد منطقی یا ساماندهی افرادی که اقدام به جمع‌آوری موارد بازیافتی می‌کنند نیز می‌تواند در کاهش تولید زباله و دفع بهداشتی و استاندارد زباله‌های خانگی و شهری مؤثر باشد.

 



وحید حاج سعیدی