شبکه‌های اجتماعی مجازی، نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند که با این که عمر خیلی زیادی ندارند، به‌خوبی توانسته‌اند جای خود را در زندگی مردم باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت، در شبکه‌های اجتماعی مجازی کنار هم گرد آمده‌اند و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی، از این طریق با هم ارتباط برقرار می‌کنند.

امروزه، گسترش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، بر ابعاد مختلف زندگی بشر ـ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی ـ تأثیر گذاشته است. با کمرنگ شدن اهمیت زمان و امکان و بی‌نیازی به مکان مشترک برای برقراری ارتباط، افراد به شکل بسیار آسان‌تری می‌توانند در فضای مجازی، با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این شکل جدید برقراری ارتباط، موجب تحول در فرهنگ و هویت جوامع می‌شود.

ویژگی‌های ارتباطات الکترونیکی در فضای مجازی، شرایطی متفاوت با روابط رو در رو را برای کاربران فراهم می‌کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و...، فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزاماتی چون جنسیت، طبقه، قوم، نژاد و مکان فراهم می‌کند که تجارب متفاوتی را برای کاربران به وجود می‌آورد. تعاملاتی که در این فضا اتفاق می‌افتد، برای کاربران اینترنتی، ذهنیت و گرایش جدیدی ایجاد می‌کند که می‌تواند رفتار و تعاملات آن‌ها را در دنیای حقیقی، تغییراتی هرچند جزئی بدهد. ارتباطات اینترنتی می‌تواند انگیزه بیشتری را برای کاربران در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیرواقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است.

۱. هویت زدایی:

فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی موجب می‌شود تا اجتماعات و هویت‌های جدیدی تشکیل شود. وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی، تغییراتی را در برداشت‌های فرد به وجود می‌آورد و هویت‌ها را در وضعیت تازه‌ای قرار می‌دهد که با گذشته بسیار متفاوت و حتی گاهی مغایر است.

هویت در اجتماعات مجازی در مسیر فراملیتی شدن حرکت می‌کند. جامعه اطلاعاتی، مبین هویت بی‌ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه، دیگر نزدیک بودن افراد ازنظر مکان، نشان‌دهنده صمیمیت آن‌ها نیست و افراد در کشورهای مختلف می‌توانند با هم ارتباط داشته و احساس نزدیک بودن و هویت یکسان داشته باشند. هویت ملی در جامعه اطلاعاتی، به دلیل ظهور اجتماعات مجازی، به شدت تهدید می‌شود. در اجتماعات مجازی معمولاً افراد حداقل در یک چیز اشتراک دارند و آن، علایق و منافعی است که آن‌ها را دورهم جمع می‌کند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آن‌ها را می‌سازد؛ هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است.

هویت افراد در اجتماعات مجازی «هویتی دیجیتال» است و سرزمین، زبان بومی و محلی، کشور، فرهنگ ملی و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمی‌کنند؛ بلکه منافع مقطعی، محدود و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دورهم جمع می‌کند و هویت آن‌ها را می‌سازد.

۲. انزواطلبی: از مهم‌ترین ویژگی‌های فضای مجازی، گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است. افراد در فضای مجازی درعین‌حال که می‌توانند در گروه‌های مختلف حضور داشته باشند؛ می‌توانند خود را جدا از دیگران و تنها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضای مجازی، باعث می‌شود فردیت افراد در جمع حل نشود. در جهان واقعی، قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تأثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و... محدود بوده است؛ اما در جهان مجازی این مرزها وجود ندارد و افراد می‌توانند در مقیاس جهانی دست به انتخاب بزنند.

رسانه‌های جدید، رسانه‌های فردی شدن و مبتنی بر تعامل فردی انسان ـ رایانه هستند و موجب می‌شوند انسان‌ها بیش از پیش گوشه‌گیر، منزوی و کم‌تحرک شده و کم‌کم از زمینه عملی زندگی خود دور شوند؛ به‌عبارت‌دیگر شکل‌گیری اجتماعات در فضای مجازی، موجب می‌شود که اجتماعات در جهان واقعی، به‌تدریج کم‌رنگ و بی‌اهمیت شود. این بدان معناست که منبع هویت بخشی افراد، متکثر و متنوع می‌شود و به همین جهت هویت ملی و انسجام اجتماعی یک جامعه به‌تدریج تضعیف می‌شود.

۳. فردگرایی:

با آمدن شبکه‌های اجتماعی مجازی، شکل جدیدی از زندگی در فضای مجازی شکل گرفت و روابط میان افراد با شکل سنتی آن، فرق کرد و تأثیر غیرقابل‌انکاری بر روابط اجتماعی برجای گذاشت. شبکه‌های اجتماعی، یکی از پرطرفداریk رسانه‌ها هستند که مخاطبان بسیاری، به‌خصوص از قشر جوان دارند. ویژگی‌های تعاملی و ایجاد بستر برای ایجاد روابط اجتماعی، از دلایل مورد استقبال واقع‌شدن شبکه‌های اجتماعی است. این شبکه‌ها باقابلیت‌هایی که در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند، به 5 اولویت اول کاربران اینترنت تبدیل‌شده‌اند.

فرد با طیف وسیعی از افراد در ارتباط است و علایق خود در زمینه‌های مختلف را با آن‌ها به اشتراک می‌گذارد. افراد در شبکه‌های اجتماعی می‌توانند هویتی کاملاً دلخواه داشته باشند و بر پایه همان هویت دلخواه، ارتباط مجازی خود را با دیگران گسترش دهند. ظاهر این شبکه‌ها جمع‌گراست، اما سبب فردگرایی افراد می‌شود.

امروزه تغییرات فرهنگی موجب شده که مردم ترجیح دهند در عین تنهایی، ارتباطات گسترده‌ای هم با جهان پیرامون خود داشته باشند. شبکه‌های اجتماعی این خواسته را فراهم می‌کنند. این شبکه‌ها با سرویس‌ها و خدمات مختلفی که در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند، موجب تأثیرگذاری بیشتر بر زندگی آن‌ها و جامعه و نیز رفتارهای اجتماعی می‌شوند، کارکردهای گوناگون اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ارتباطی دارند و به گفته متخصصان ارتباطات، بیش‌ازپیش رابطه‌های چهره به چهره را کاهش می‌دهند.

.4 روابط آزاد:

محیط‌های اینترنتی به ویژه شبکه‌های اجتماعی به گسترش روابط می‌انجامد، روابطی با هویت جدید! اینترنت به افراد هویتی نامعلوم می‌بخشد، نظارتی، هم چون نظارت دنیای واقعی هم بر آن حاکم نیست و همین خود، باعث می‌شود که افراد دچار نوعی آزادی روابط شوند. دختران جوان با ورود به دنیای مجازی به‌راحتی می‌توانند با جماعتی گسترده از غیرهمجنسان خود ارتباط داشته باشند؛ ارتباطی که به دلیل نبود هیچ قانون خاص و هیچ نیروی کنترل کننده‌ای شکل و هویت تازه‌ای به خود می‌گیرد؛ ارتباطی که در دنیای واقعی به دلایلی هم چون ترس از آبرو، خانواده، جامعه، دین و … هرگز امکان شکل‌گیری آن به این شکل و شمایل وجود ندارد. این روابط در شبکه‌های مجازی به‌سادگی رخ می هد و رفته‌رفته بر سبک روابط افراد تأثیری منفی خواهد گذاشت و این نوع ارتباط گسترده و آزاد با جنس مخالف را به شکل عادی درخواهد آورد.

. 5 استرس زنان و دختران:

زنان نسبت به هر فرد آنلاین دیگری، تعدی‌ها و ظلم‌های بیشتری را تجربه می‌کنند. آن‌ها اغلب قربانی مزاحمت‌های سایبری و آزار و اذیت‌های آنلاین هستند و هزاران تن از زنان جوان (اگر میلیون‌ها نفر نباشند) احساس می‌کنند که نمی‌توان هیچ کاری در این زمینه انجام داد. البته در فرهنگی که در آن نگاه به زنان جوان کاملاً جنسی است، این تعجب‌برانگیز نیست که وقتی به زنان جوان ابزاری را برای تعیین هویت خودشان می‌دهند، آن‌ها از آن ابزار در همان مسیر استفاده کنند. اکثر اوقات خشونت‌هایی که علیه زنان در فضای اینترنت وجود دارد، نه‌تنها باعث استرس می‌شود که موجب به وجود آمدن صدمات روانی و احساسی جدی نیز می‌شود.

 

1- کاهش احساسات: اغلب ارتباطات در این فضا نوشتاری است و کیفیت ارتباط در فضای واقعی را ندارد و از احساس کمتری برخوردار است. همین امر موجب کاهش احساسات در فرد می‌شود. ارتباطات متنی، پایه و اساس شبکه‌های اجتماعی را می‌سازد و وسایل ارتباطی جدید هم نتوانسته‌اند خللی در آن ایجاد کنند. این موضوع ازآنجا اهمیت دارد که یک نوشته ممکن است حق مطلب را ادا کند، اما به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند احساس افراد در جریان کنش متقابل را منتقل کند.

2- متن گرایی: با وجود امکانات چندرسانه‌ای موجود در فضای مجازی، هنوز هم قسمت بزرگی از ارتباطات در فضای مجازی را ارتباطات متنی (ایمیل و چت) تشکیل می‌دهد. ارتباط متنی می‌تواند شکل جدیدی از هویت مجازی را شکل دهد.

3-  انعطاف‌پذیری هویتی: افراد در فضای مجازی می‌توانند چهره‌ها و بازنمایی‌های متفاوتی از خود ارائه دهند.

4- دریافت‌های جایگزین: در ارتباطات مجازی می‌توان دیوارها را شکست و به حوزه خصوصی دیگران وارد شد و حرف‌هایی را که افراد حاضر نیستند در ارتباط چهره به چهره بگویند، گفت.

شبکه‌های اجتماعی از سویی به عنوان یکی از گونه‌های رسانه‎های اجتماعی امکانات تعاملی قابل‌توجهی برای کاربران اینترنتی فراهم کرده و در افزایش مشارکت شهروندان در برخی فرآیند‎ها مؤثر بوده‌اند، از سوی دیگر این شبکه‌ها با آسیب‌های گسترده‌ای در حوزه‌هایی هم چون حریم خصوصی، کپی‌رایت، اعتیاد مجازی، سوء‎استفاده از کودکان، دزدی اطلاعات و هویت و مواردی این‌چنینی مواجه بوده‌اند. چالش حریم خصوصی، از مهم‌ترین مباحثی است که همواره درباره شبکه‌های اجتماعی مطرح بوده است. کاربران اینترنتی در این شبکه‌ها بخشی از اطلاعات شخصی خود را در اینترنت منتشر می‌کنند که می‌تواند خطراتی برای آن‌ها به همراه داشته باشد.

شبکه‌های اجتماعی٬ امکان اتصال انسان‌ها را در سراسر جهان به‌طور غیرقابل‌تصوری افزایش داده‌اند. بااین‌همه٬ برخی از متخصصان فناوری، جامعه شناسان و روان شناسان می‌گویند کاربران شبکه‌های اجتماعی نسبت به دیگرانی که در آن حضور ندارند یا بهره کم‌تری از آن می‌برند "تنهاتر" و "خودشیفته‌تر" شده‌اند، حتی بیماری‌های جسمی و روحی هم کاربران را تهدید می‌کند.

به نظر می‌رسد که بیشترین تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر نسل ایکس و یا همان متولدین دهه ۹۰ به بعد می‌باشد که از زمانی که پا بر عرصه هستی نهاده‌اند دنیا را به صورت کامپیوتری دیده‌اند و به همین جهت این گروه را نسل شبکه‌ای نیز نام‌گذاری کرده‌اند. اینان اقتصاد، دین، فرهنگ، جامعه و هم‌چنین تاریخ را بر صفحه نمایشگر دیده‌اند.

تأثیری که اینترنت به طور عام و شبکه‌های اجتماعی مجازی به صورت خاص می‌توانند بر روی این نسل‌ها بگذارند می‌تواند آن باشد که این ذهنیت را در آن‌ها به وجود آورد (و هم‌چنین آن‌ها را عادت دهد) تا جامعه را از منظر مانیتور خود و کنش متقابل اجتماعی را از پشت پنجره‌ای از کلمات انجام دهد. پنجره‌ای که بستن آن فقط نیازمند زدن دکمه close است و شاید در هیچ‌یک از کنش‌های متقابل خاتمه دادن به کنش بدین راحتی نباشد.

اما نمی‌توان به یک‌طرفه به قاضی رفت. خدماتی که شبکه‌های اجتماعی برای بشریت عرضه داشته‌اند غیرقابل فراموشی و نادیده گرفتن است. آن‌ها برای ما بعد مکان و زمان را از بین برده‌اند و امکان کنش بین کسانی که هرگز با یکدیگر را نمی‌توانستند کنشی انجام دهند رابطه برقرار کرده است. شبکه‌های اجتماعی باعث به وجود آمدن و تسریع فرهنگ جهانی و برخوردهای بین فرهنگی و پیدایش مقوله چند فرهنگی هستند.

اما آنچه به نظر مضر می‌آید استفاده نا به‌جا و زیاد از حد از این شبکه‌ها و جایگزینی آن‌ها به‌جای کنش متقابل است و جهان را از این پنجره دیدن است؛ و این می‌تواند در جامعه رو به گذار ایران که با سرعتی زیاد رو به مدرنیته می‌رود و شاید فرهنگ آن یارای مقابله با این هجوم را نداشته باشد به‌شدت مخرب باشد.

 

 مژگان اصلی

دیدگاه‌ها