قانون شوراها یا انجمن‌های بلدیه به زمان مجلس شورای ملی در اواخر عصر قاجار می‌رسد. با تشکیل مجلس شورای ملی، یکی از نخستین قوانین مصوب آن، قانون بلدیه بود که در سال ۱۳۲۵ هجري قمری برابر با ۱۲۸۶ هجري خورشیدی به تصویب رسید.

به این ترتیب یکی از آرمان‌های بزرگ انقلاب مشروطه تحق یافت. حق انتخاب کردن و حق انتخاب شدن به‌عنوان جلوه‌ای از حقوق سیاسی با تصویب این قانون به رسمیت شناخته شد.

در دوره قاجار، به منظور وصول ماليات و ساير امور اجرايي شهرها يا روستاها، افرادي در محلات كوچك با عنوان "رئيس" كار ارتباط مردم و حكومت را بر عهده داشتند. همچنين يك "كدخدا" ناظر بر كار چند رييس در محلات شهر بود. در دوره قاجار شهر خرم‌آباد داراي چند كدخدا و نيز يك كلانتر(شهردار) بود.

با تغيير سلسله قاجار به پلهوي، رفته‌رفته تغييراتي در روند اداره كشور شكل گرفت. رضاخان با الگوبرداري از كشورهاي غربي سعي در ايجاد تشكيلاتي شبيه آن‌ها نمود به همين دليل مناصبي نظير كلانتر و رييس حذف و معادل‌هاي جديدي براي آن‌ها وضع شد.

تاريخ خرم‌آباد در پاييز سال 1302 با لشكركشي قواي نظامي كه از سمت بروجرد راهي اين شهر شدند، وارد مرحله‌اي نوين شد. نظاميان با دادن تلفات سنگين به خصوص در تنگه زاهدشير منطقه كمالوند، بالاخره خرم‌آباد را فتح كردند و عشاير محاصره كننده‌ي اطراف شهر را اندكي عقب راندند.

سكنه شهر خرم‌آباد كه در اواخر عصر قاجار بر اثر ضعف حكومت مركزي، رنگ آرامش نديده بودند، با استقبال از قواي دولتي، پذيراي آنان شدند. اين مهم زمينه‌اي شد براي پذيرش سريع فرهنگ و قوانين اجتماعي جديد كه مدت‌ها بود به دليل حصر خرم‌آباد توسط عشاير طوايف مختلف، ارتباط آنان با دنياي اطراف به نوعي قطع شده بود.

بنا بر مدارك موجود، پس از تشكيل مقدمات بلديه(شهرداري) خرم‌آباد در اواخر زمستان 1302 به دستور نظاميان فاتح اين شهر به سركردگي سپهبد اميراحمدي و شكستن حصر عشاير، ايجاد دواير دولتي در دستور كار آن‌ها قرار گرفت.

قوانين بلديه (شهرداري)

در آغاز حكومت پهلوي قانون بلديه مصوّب 1286 لغو گرديد و براي تمركز بيش‌تر نظام برنامه‌ريزي و تأمين اعتبار مالي شهرداري‌ها‌، قانون بلديه ديگري در سال 1309 به تصويب رسيد‌. اين قانون انتخاب شهردار و ساير اعضاي شهرداري را در اختيار وزارت داخله قرار داد‌. تنها موضوع روشن اين قانون در مورد انجمن‌هاي بلدي، اجازه وضع عوارض محلّي به آنها بود. بر اساس ماده 6 اين قانون «‌مجلس شوراي ملي به انجمن‌های بلدیه اجازه مي‌داد كه براي تأمين مصارف بلديه هر محل به تنظيفات و روشنايي و تعميرات و احتياجات صنفی و معارفي بلدي و امثال آن‌، عوارض محلي وضع نمايد. نحوه وضع عوارض به اين نحو بود كه انجمن بلديه هر محل‌، عوارضي را كه براي تأمين مقاصد مذكور لازم مي‌دانست توسط رئيس بلديه(شهردار) محل به وزارت داخله پيشنهاد مي‌داد.

مرداد 1328 سوّمين قانون شهرداري كشور با عنوان «قانون تشكيل شهرداري‌ها و انجمن شهرها و قصبات» در 7 فصل و 5 ماده به تصويب رسيد و جايگزين قوانين پيشين گرديد. اگر چه اين قانون نسبت به قانون قبلي كه در دوره رضاخان به تصويب رسيده بود مترقی به نظر مي‌رسيد، اما تصميم‌گيري و انتخاب شهردار را به طور كامل به انجمن شهر نداد. ماده 4 اين قانون مقرّر داشت در هر شهرداري انجمني خواهد بود كه از طرف اهالي مستقيماً و با رأي مخفي و با اكثريت نسبي به مدت 4 سال انتخاب مي‌شود. عده‌ي آنها در مركز شهرستان و قصباتي كه عده نفوس آن از 10 هزار نفر تجاوز نکند  6 نفر و حداكثر تعداد نمايندگان يك شهر از 25 نفر تجاوز نمي‌كند‌، مگر در تهران كه 30 نفر نماينده خواهد داشت.

قانون جديد شهرداري در يازدهم تيرماه سال 1334 به تصويب كميسيون مشترك رسيد. قانون جديد همان لايحه قانون شهرداري بود كه در آن اصلاحاتي انجام شده بود. قانون سال 1334 تعداد 95 ماده داشت و فصول دوم تا چهارم آن مختص به انجمن شهر بود.

بر اساس ماده 4 هر حوزه شهرداري انجمني داشت به نام انجمن شهر كه اعضاء آن مستقيماً با رأي مخفي و اكثريت نسبي براي مدت 4 سال انتخاب مي‌شدند. اگر موارد متعددي از قانون شهرداري مصوب سال 1334 مورد تجديد نظر قرار گرفت اما كليت آن تا امروز باقي مانده است. طبق اين قانون شهرداري به 2 قسمت سياست‌گذاري و اجرا تقسيم شد كه قسمت سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي با انجمن شهر و قسمت اجرا با شهردار بود.

تاسيس انجمن بلديه (شوراي شهر) خرم‌آباد

شهر خرم‌آباد در آغاز حكومت پهلوي به دو محله بزرگ "پشت‌بازار" و "درب‌دلاكان" تقسيم مي‌شد كه هر كدام از اين محله‌ها، محلات كوچك‌تري در درون داشتند. در واقع اين محلات كوچك تابع و زيرمجموعه‌ي دو محله قديمي شهر بودند.

بنا بر آن‌چه آورده شد، به منظور نظارت بيش‌تر اهالي بر امور بلديه(شهرداري) تازه‌ تأسيس خرم‌آباد، در سال 1306 اولين انجمن شهر متشكل از 6 نفر تشكيل شد.(خرم‌آبادشناسي، سيدفريد قاسمي، انتشارت افلاك 1378، ج 2، صص 73-74)

چون در آن زمان تعداد افراد باسواد كم بود، به جاي رأي‌گيري به شكل كنوني، نفرات منتخب در مجلسي با حضور نظاميان كه همه‌كاره خرم‌آباد بودند شكل مي‌گرفت. بر اين اساس، بزرگان خرم‌آباد 6 نفر را به عنوان اعضاي اولين انجمن شهر (شوراي شهر) برگزيدند كه 3 نفر به نام‌هاي حاج محمدعلي رسولي(گرگ‌گير)، حاج سيدحسين قاسمي و سرگرد سيف‌الله‌خان پارسا از محله‌ي پشت‌بازار و حاج علي‌اصغر ناصريان(خرم‌آبادي)، مشهدي صادق جوادي و حاج سيدعيسي محمديان از محله درب دلاكان به عضويت اين شورا انتخاب شدند.

حاج سيدحسين و حاج سيدعيسي نمايندگان سادات دو محله بودند. به منظور جلوگيري از بروز اختلافات سنتي بين بزرگان اين دو محله، رئيس انجمن از نظاميان غيربومي ساكن خرم‌آباد انتخاب شد. ياور(سرگرد) ناصرقلي‌خان صدري‌اصفهاني از نيروهاي نظامي بود كه در محله زيد‌بن‌علي خرم‌آباد سكونت داشت و بنا بر نظر بزرگان به عنوان رئيس انجمن برگزيده شد و ياور(سرگرد) سيف‌الله‌خان پارسا از ديگر نظاميان غيربومي نيز به عنوان نايب‌رييس انتخاب گرديد.

اين اعضا بر كار شهرداري و نيروهاي آن به نمايندگي از مردم خرم‌آباد نظارت مي‌كردند. انجمن شهر خرم‌آباد تا سال 1340 با 7 نفر عضو به كارش ادامه داد. در اين سال خرم‌آباد به عنوان مركز فرمانداري كل لرستان انتخاب شد و از آن پس به خاطر افزايش جمعيت شهر تعداد اعضاي انجمن به 9 نفر افزايش يافت.

لازم به ذكر است در دهه 30 انجمن شهر خرم‌آباد 2 بار منحل شد. بار اول از مردادماه سال 1334 تا اوايل 1336 شهر فاقد انجمن بود و مرتبه دوم مربوط به سال 1338 براي مدت كوتاهي به دستور وزارت كشور بود.

اوايل دهه 30 حاج روح‌الله قاضي‌زاده و از 1336 تا 1339 نصرت‌الله‌خان والي‌زاده رئييس انجمن شهر خرم‌آباد بودند.

آخرين اعضاي انجمن 7 نفره شهر خرم‌آباد كه انتخابات آن در سال 1339 قبل از تبديل لرستان به فرمانداري كل و انتخاب شدن خرم‌آباد به عنوان مركز اين فرمانداري متشكل از "يحيي معيني(رييس انجمن)، اكبر پورسرتيپ(نايب‌رييس)، محمدكاظم جباري، غلام‌شاه خاكي، علي‌اصغر حافظي، باقر ساكي و عبدالرحمان قاضي" بودند كه اين انجمن تا 14 دي 1343 به كارش ادامه داد.

از سال 1343، تعداد اعضاي انجمن شهر خرم‌آباد از 7 به 9 نفر افزايش يافت. اعضاي انجمن شهر در اين دوره كه شهر خرم‌آباد مركز فرمانداري كل لرستان بود متشكل از "يحيي معيني(رييس)، اكبر پورسرتيپ(نايب‌رييس)، عبدالرحمان قاضي، علي‌اصغر حافظي، محمدحسن مسعودي، حبيب‌الله نيك‌نام، علي گلشن‌خرازي، محمدكاظم جباري و محمدجواد منصوري" بودند.

نحوه رأي‌گيري انجمن شهر در آن سال‌ها

به دليل جمعيت كم شهر خرم‌آباد، فقط يك شعبه كار اخذ رأي را بر عهده داشت و مردم با مراجعه به اين شعبه مستقر در جلوي ساختمان شهرداري خرم‌آباد، آراء خود را به صندوق مي‌ريختند.

در انتخابات انجمن شهر خرم‌آباد كه 12 مهر 1347 برگزار شد، جمعاً 4554 نفر حضور يافتند كه هر كدام مي‌توانستند در برگه‌هاي تعرفه، نام 9 نفر را يادداشت كنند. در اين دوره "عبدالرحمان قاضي" با كسب 4361 رأي نفر اول شد.

ادامه دارد ...

پژوهش: رضا جايدري/ يافته

نوشتن دیدگاه