عدهاي مبداء زعفران را ايالت قديم ماد ايران ميدانند، اما برخي دیگر از محققين نيز خاستگاه زعفران را در منطقه وسيعتري از كره زمين شامل يونان، تركيه، آسياي صغير و ايران ميدانند.
به گزارش يافته، مستندات تاريخي بيانگر اين واقعيت است كه ايرانيان از روزگاران كهن به زر و زعفران علاقه و توجهي فروان داشتهاند به طوري كه در جشنها، سرورها، مجالس بزم و نشاط مانند عروسي ها و اعياد يا استقبال از بزرگان و زائران زر و زعفران نثار قدمهای آنها ميكردند.
همچنین در برپايي با شكوه اينگونه آئينها، ضمن آذينبندي و آينهبندان، سكههاي زرين و سيمين را به همراه زعفران، گل و نقل بر سر عروس و داماد يا شخصيتهاي مورد نظر و گاهي همه حاضران ميريختند. در برخي از مراسم زعفران را به تنهايي،يا همراه با مشك، عنبر و عود دود ميكردند و گلاب ميپاشيدند.
در عصر هخامنشيان زعفران براي تزئين گردههاي نان و معطر كردن خوراكها به كار ميرفته است. در منابع تاریخی، فرديناند يوستي ضمن شرح زندگاني داريوش نوشته است: «شاه ايران تن خود را روغني معطر مي ماليد كه عبارت بود از مخلوط روغن آفتابگردان كه در پيه شير پخته و با زعفران و شراب خرما تهيه مي شد».
در دوره پارتها زعفران ايران به يونان و روم ميرفت، بعداً چين هم از مشتريان زعفران ايران شد. در عصر ساسانيان كاشت زعفران در قم و بون نيز رايج گرديد و مرغوبيت محصول آنها شهرت يافت. در همان روزگار زعفران در پرداخت كاغذهاي گران قيمت كاربرد پيداكرد، اما پيش تر از آن محلول زعفران به عنوان مركب تحريراستفاده مي شد و تا قرن ها بعد درتركيب مركبهاي تحرير مرغوب به كار ميرفته است.
از انواع مركب زعفراني كم رنگ و پر رنگ (از زرد كمرنگ تا قرمز خونين) براي نوشتن عنوان فرمانها، نامههاي سلاطين، خليفگان، تحرير عنوانها و سرفصلهاي كتب، رسالات و نيز در تذهيب و تشعير و در تصويرها و نقوش حواشي و متن استفاده مي شده است. افزون بر اينها در تحرير دعاهاي مقدس و همچنين تعويذها و طلسمهاي خاص بر روي كاغد و پارچه و گاهي كفن، مركب زعفران به كار ميرفته است.
ايرانيان ضمن صدور زعفران به بسياري از نقاط جهان باستان، شيوه زراعت آن را در سدههاي اول تا چهارم هجري به حکومتهای اسلامي پيرامون مديترانه آموختند. به اين ترتيب كه نخستين زعفرانزارها به وسيله ايرانيان تبعيد شده توسط معاويه در نواحي شام داير شدند، سپس كاشت زعفران در شمال آفريقا، اندلس (اسپانياي اسلامي) وصقليه (سيسيل) رواج يافت و اقوام ايراني همچون رستميان و بنوطبري در انتقال فرهنگ زعفرانكاري مؤثر بودند. تاریخچه کشت زعفران در لرستان به حدود هزار سال پیش بر میگردد با توجه به اینکه دشتهای خطه لرستان بکر و دارای شرایط میکروکلیمای مناسبی میباشد در نتیجه خواستگاه رویش بسیاری از گیاهان زراعی و دارویی میباشد. به عنوان مثال در کتاب مالك الممالك اصطخري، یا اینکه در كتاب صوره لارض منطقه لرستان را زعفران خيز و حاصلخیز معرفی کرده است. همچنین وجود اسناد تاریخی حاکی از آن است که زعفران کشت آن اولین بار در سرزمین ایران توسط مادها و در دامنه زاگرس میانی (لرستان) انجام گرفته و به تدریج به سایر نقاط این سرزمین گشترش پیدا کرده است.
واژه زعفران
در لغتنامه ریشهشناسی آنلاین آمده است که واژه زعفران از طریق زبان عربی به زبانهای دیگر راه یافته و اصل ریشه آن نامعلوم است. زعفران قبل از آمدن اعراب به ایران کُرکُم نام داشت که در فارسی میانه به صورت کورکوم (kurkum) تلفظ میشد. در زبان ترکی زفرون (زفرو)، در عربی الزعفران، در انگلیسی saffron، در اسپانیایی azafrán، در فرانسه safrane، در ایتالیایی zaferano، به هندی zuffron تلفظ میشود. نام کرکم مبنای سومری داشته، زیرا بزرگترین زعفرانزارها در ایالت ماد در سرزمین زاگرس قرار داشت. بعدها نام کرکم در ایران به زاپران تغییر یافت. علت تغییر نام کرکم به زاپران شاید بدان جهت بود که مصرف زیاد این ماده در خانمهای باردار موجب سقط جنین میشد.
بنابراین زاپران را برگرفته از زا به معنی زایش و پران از مصدر پراندن میدانند. وقتی اعراب وارد ایران شدند، زاپران را زعفران نامیدند. زیرا در زبان عربی پ وجود نداشت. بنابراین نام زعفران همان زاپران میباشد. در برخی منابع دیگر از این گیاه خاص بنام زرپران نیز نام بردهاند که ناشی از اهمیت این کلای مهم دارد.
اما در حقیقت در خصوص این واژه نیز مانند بسیاری از واژههای دیگر غربیها در مورد منشاء عربی آن به خطا رفتهاند ریشه این واژه به پارسی باستان و به سانسکریت بر میگردد و در شاهنامه نیز با تلفظ زعفران آمدهاست. این واژه در متون عربی سابقه کمتری از زبان فارسی دارد و متون عربی که واژه زعفران را به کار بردهاند به کتب ایرانیانی مانند ابوعلی سینا و رازی برمیگردد. گیاه زعفران بومی ایران دامنههای زاگرس میانی است و در هیچ کشور عربی به صورت طبیعی نمیروید.
گیاهشناسی زعفران
زعفران با نام علمي (.Crocus Sativus L ) از خانواده زنبقيان (Iridaceae) گياهي علفي، چند ساله، بدون ساقه و پيازدار است. پياز زعفران از نوع توپر و تقريبا كروي شكل با قطر 3 تا 5 سانتي متر و پوششي قهوهاي رنگ ميباشد كه در زير خاك قرار ميگيرد. پوشش گل از سه كاسبرگ و سه گلبرگ همرنگ بنفش تشكيل ميشود، به طوريكه تشخيص كاسبرگها از گلبرگها مشكل ميباشد. تعداد پرچمها سه و طول ميله پرچم دو برابر بساك است. بساك زعفران زرد رنگ ميباشد.
نیاز آبی گیاه
پس از کاشت غدهها در زمین مزرعه را باید بلافاصله آبیاری کرد در صورتی که قبل از کاشت مزرعه آبیاری شده باشد میتوان آبیاری را چند روز پس از کاشت انجام داد. زعفران گیاهی است مقاوم به کم آبی و اولین آبیاری پاییزه باید حتما 15 روز قبل از بیرون آمدن ساقه گل ها انجام گیرد که این امر در شهرستان کوهدشت همراه با بارندگی های پاییزه می باشد ولی اگر بعد از برداشت محصول در طول زمستان چند آب به مزرعه داده شود، به درشت شدن غدهها کمک میکند.
درکل این گیاه در طول فصل رویش در یک سال به دو نوبت آبیاری احتیاج دارد. نکته مهم و قابل تأمل این که این گیاه زمانی به آب نیاز دارد که سایر گیاهان زراعی نیاز به آب نداشته یا این که کمتر به آب آبیاری نیاز دارند. نیاز آبی این گیاه از حدود نیمه مهرماه شروع و تا حدود نیمه اردیبهشتماه ادامه دارد.
میزان عملکرد در واحد سطح
میزان عملکرد در واحدهای دیم استان لرستان درحدود 3 کیلوگرم در هکتار است. این درحالی است که میانگین کشوری 1.5 کیلو گرم در هکتار است. پس درکشت دیم استان لرستان مقام نخست را در میزان تولید دارا میباشد. باید به نکته توجه داشت که شهرستان کوهدشت با دشت وسیع و پتانسیل های بالقوه کشاورزی میتواند به یکی از قطب مهم تولید کننده این گیاه مهم در غرب کشور و حتی کشور تبدیل گردد.
آفات و بیماریهای زعفران
آفات: خرگوش، موشها و جوجه تیغیها که با استفاده از طعمه مسموم قابل کنترل میباشند. همچنین کنهها هم از آفات مهم این گیاه در کشتهای وسیع می باشند که کشت عمیق و استفاده از سموم کنهکش توصیه میشود. همچنین کرم سیر نیز از آفات این گیاه میباشد که به پیاز زعفران حمله میکند و برای کنترل آن میتوان با سموم حشرهکش پیازها را قبل کشت ضدعفونی نمود.
بیماریها: تعدای از بیماریهای قارچی از جمله ریزوکتونیا (عامل بیماری مرگ گیاهچه)، سیاهک و ورم یا دمل زعفران که بعنوان پاتوژن این گیاه میباشند که با ضدعفونی پیازها در زمان کاشت یا مبارزه شیمیایی با سمومی از قبیل مانکوزب، زیــــنب و کاربوکسین تیرام میتوان آنها را کنترل نمود.
نکتهای که باید ذکر شود این است که تاکنون از استان لرستان چنین آفات و بیماریهای گزارش نشده یا خسارت آنها در مزارع خیلی پایین بوده و کیفیت چند برابر این محصول نسبت به تولیدات سایر استانها نشاندهندهی این امر و ارگانیک بودن این محصول در لرستان میباشد.
کوهدشت و پتانسیل کشت وسیع زعفران
زعفران گیاهی است نیمه گرمسیری و در نقاطی که دارای زمستانهای ملایم و تابستان گرم و خشک باشد به خوبی میروید. مقاومت زعفران در مقابل سرما زیاد است و لیکن چون دوران رشد آن مصادف با پائیز و زمستان و اوایل بهار است. اراضی آفتاب گیر و بدون درخت که ضمنا در معرض بادهای سرد نیز نباشد برای رشد زعفران مناسب است.
دمای بهینه رشد این گیاه بین 40 - 35 درجه سانتیگراد و در ارتفاع بین 1300 تا 2300 متر از سطح دریا عملکرد خوبی را نشان داده است. شهرستان کوهدشت از لحاظ آب و هوایی برای کشت این محصول بسیار مناسب بوده و ارتفاع از سطح دریا این منطقه نزدیک 1200متر میباشد بنابراین پتانسیل مناسبی را برای کشت این محصول مهم اقتصادی دارا است.
از آنجایي که پیاز زعفران مدت نسبتا زیادی (7 - 5 سال) در زمین میماند، خاک زمینهای کشاورزی شهرستان نیز سبک یا ترکیبی از شن و رس میباشد که پیاز زعفران به راحتی میتواند در این مدت علاوه بر تامین مواد غذایی، در مقابل شرایط خاص منطقه ای نیز مقاومت نماید. بنابراین جهت رشد و نمو مناسب گیاه و تولید محصول مرغوب و مطلوب زمینهای حاصلخیز کوهدشت مناسب این امر میباشد.
زعفران در مناطق کم باران که میانگین بارش آن ها حدود 200 میلی لیتر می باشد هم قابلیت رشد دارد. شهرستان کوهدشت میانگین بارش سال زراعی گذشته آن 449 میلی لیتر بوده بنابراین از لحاظ بارندگی هم مناسب کشت این گیاه خاص میباشد. البته نباید فراموش کنیم که کشور ما و استان لرستان در گیر مشکل کمبود آب می باشد و اگر در بخش کشاورزی به فکر تغییر رویه کشاورزی سنتی خود نباشیم در آینده نزدیک کشاورزی این استان و به دنبال آن شهرستان کوهدشت به بنبست اساسی رسیده و دشتهای آن قابلیت باروری خود را ازدست میدهند.
تغییر الگوی کشت، مدیریت منابع آبی و افزایش عملکرد در واحد سطح راهکارهای برونرفت از این تنگنا می باشند و این امر در سایه تدبیر و اندیشه متعالی برای پیشرفت کشاورزی استان میسر خواهد شد. همچنین ایجاد زیر ساختهای فرهنگی در این زمینه در بین زارعین هم ضروی میباشد که این امر هم نیازمند جلسات هماهنگی درسطح مدیریتهای جهاد کشاورزی شهرستانها و زارعین میباشد.
سودآوری کاشت زعفران
کاشت زعفران میتواند نقش مؤثری را در زندگی خانوادههای روستایی شهرستان کوهدشت داشته باشد. ویژگیهای خاص منطقه کوهدشت مانند خردهمالکی، کمبود آب در بخش کشاورزی، دیم بودن اکثر زمینهای زراعی، پدیدههای جوی و اقلیمی میتواند تاثیر مهمی روی کاشت زعفران به عنوان محصول اصلی در تامین معیشت بسیاری از خانوادههای کشاورز در شهرستان کوهدشت داشته باشد.
همان طور که میدانید شهرستان کوهدشت یکی از شهرهای رکوددار در زمینه نرخ بیکاری میباشد کاشت این محصول در آینده میتواند علاوه بر کاهش بیکاری در بین قشر جوان این شهرستان باعث رونق در ایجاد تعاونیها، شرکتها، صنایع تبدیلی و حتی مراکز صادارات این محصول به دروازههای جنوب ایران شود. لیکن حمایت از بخش تولید و همچنین ایجاد بسترهای مناسب جهت کاشت این محصول از ملزومات آن میباشد.
سخن آخر
با توجه به مشکل کمآبی و پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی کارشناسان حوزه کشاورزی بر این باور هستند که توسعه کشت متناسب با منابع آب، اصلاح روشهای آبیاری و آبرسانی، انتخاب گونههای مناسب و مدیریت مناسب تولید محصولات کشاورزی از راههای مقابله با خشکی و عوارض خشکسالی است و ارائه الگوی کشت و جایگزینی محصولاتی با مصرف آبی بالا با کشت محصولاتی همچون زعفران، ضمن مقابله با کم آبی موجود، کشاورزی منطقه را نیز نجات میدهد.
گردش مالی گیاهان دارویی در سال 2050 میلادی طبق پیشبینی بانک جهانی به بیش از 5 هزار میلیارد دلار خواهد رسید بنابراین در صورت توجه به این بخش میتوان سهم خوبی را برای ایران از این سود در نظرگرفت.
با توسعه کشت محصولاتی که دارای آستانه تحمل بالاتری نسبت به کم آبی در مقایسه با سایر محصولات زراعی و باغی دارند، در الگوی کشت ارائه شده برای دشتهای استان لرستان از جمله شهرستان کوهدشت، کشت زعفران جایگزین مناسبی نسبت سایر محصولات میباشد.
ارسال کننده:
احسان صلاحی/ كوهدشت
کارشناسی ارشد گیاهپزشکی
دیدگاهها
تشکر از یافته و آقای مهندس صلاحی.
http://axgig.com/images/25506718943107440810.jpg