کشور ایران با متوسط نزولات جوی 250 میلی‌متر در سال (کمتر از یک‌سوم میانگین بارندگی در جهان) از کشورهای خشک جهان و دارای منابع آب محدود به شمار می‌رود.

علاوه بر این توزیع مکانی و زمانی بارندگی در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است؛ به‌طوری‌که فقط یک درصد از مساحت ایران بارشی بیش از هزار میلی‌متر در سال دارد، در حالی که قسمت عمده‌ای از سطح کشور با بارشی کمتر از 100 میلی‌متر در سال مواجه است؛ که این میزان بارندگی محدود نیز در سال‌های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر می­باشد.

 از طرفی، عواملی همچون رشد جمعیت، توزیع نامناسب جمعیت، نیاز به غذای بیشتر، ضرورت ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستم­ها، تقاضای آب را روز به روز بیشتر کرده و وضعیت آب ایران را با چالش جدی مواجه کرده است.

در مواجهه با بحران کم‌آبی صرفه‌جویی در مصرف خانگی، عموماً به عنوان اولین راهکار پیشنهاد می‌شود. این در حالی است که فقط شش درصد آب استحصالی در بخش شرب و مصارف خانگی مورد استفاده قرار گرفته و متمرکز کردن تمام تلاش‌ها بر بخش مصرف خانگی برای رفع مشکل کم‌آبی به نظر بی‌فایده می‌رسد.

از طرفی بخش کشاورزی با مصرف بیش از 92 درصد آب استحصالی به عنوان بزرگ‌ترین مصرف کننده منابع آب در ایران می­باشد که پایین بودن بازده کل آبیاری در کشور بحران مصرف آب در بخش کشاورزی را حادتر می­کند. به طوری که بازده کل آبیاری در ایران بین 33 تا 37 درصد است که این شاخص در کشورهای توسعه یافته 65 درصد و در کشورهای در حال توسعه 45 درصد می­باشد. اگر بخواهیم میزان هدر رفت آب در مرحله آبیاری محصولات کشاورزی را به دست آوریم عددی بزرگ‌تر از 53 میلیارد مترمکعب به دست می­آید. زمانی عمق بحران را بهتر درک خواهیم کرد که بدانیم این عدد معادل 100 برابر ذخیره آب سدی همچون سد رئیس‌علی دلواری آن‌هم در زمانی که از آب پر است می­‌باشد.

 بنابراین با در نظر گرفتن وضعیت آبی کشور و به منظور جلوگیری از وارد آمدن فشار مضاعف بر ذخایر و منابع آب کشور که اتفاقاً در اکثر سفره­ها با بیلان منفی روبرو هستند، واردات آب مجازی مهم‌ترین راهکار برای مقابله با بحران آب و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی می­‌باشد. آب مجازی به میزان آبی گفته می­‌شود که یک کالا و یا یک فرآورده کشاورزی در فرآیند تولید مصرف می‌شود تا به مرحله تکامل برسد یا به عبارت بهتر، میزان آبی که برای تولید یک کالا موردنیاز است. اصولاً هدف بهره­گیری از راهکار آب مجازی، کاهش مصرف آب در مناطق کم آب و تأمین نیازهای آبی با واردات محصولات پر آب است.

بسیاری از کشورهای جهان با تکیه‌بر مفهوم آب مجازی تلاش می‌کنند محصولاتی را که نیاز به آب زیاد دارند در مناطق پرآب جهان تولید و بخشی از نیازهای خود را به این شیوه و از طریق واردات کنترل‌شده، تأمین کنند؛ اما در کشور ما گویا اثری از بحران آب نیست.

همه ‌نوع محصولی می‌کاریم و رتبه‌های صادراتی ایران در محصولات کشاورزی با آب‌بری بالا را در لیست افتخارات این کشور خشک، به ثبت می‌رسانیم. آبی که باید در سرزمین خشک ایران به بهای طلا باشد، به بهای ناچیزی پای اراضی کشاورزی ریخته می‌شود و محصولاتی تولید می‌شود که علاوه بر آب­بر بودن، دارای ارزش‌ افزوده بسیار پایینی می‌­باشند. ما حق نداریم از آب سفره‌های زیرزمینی کشور استفاده کنیم، مگر در شرایط بحرانی، این آب حاصل بیش از صد‌ها سال جمع شدن و ذخیره گشتن است که باید در روز مبادا استفاده شود.

امروزه دیگر با توجه به شرایط کم‌آبی در کشور تولید محصولاتی با نیاز آبی بالا مانند هندوانه مقرون‌به‌صرفه نیست.

 طبق گزارشات صورت گرفته برای تولید هر کیلو هندوانه حداقل 250 لیتر آب مصرف می‌شود که بر این اساس، یک هندوانه 10 کیلویی اگر چنان‌چه بخواهد از آب زیرزمینی استفاده کند، 2500 لیتر آب مصرف می‌کند. از طرفی در کشور ما آب لیتری 1000 تومان قیمت دارد که بر این اساس تولید یک هندوانه 10 کیلویی با حداقل 2500 لیتر آب مصرفی 5/2 میلیون تومان آب می‌خورد.
همچنین طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی، سالانه بیش از 2 میلیون و 200 هزار تن هندوانه در کشور تولید می­شود که بیش از 100 هزار تن این هندوانه به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر می‌شود؛ که با صادرات 100 هزار تن هندوانه، سالانه چیزی معادل 7 برابر ذخیره آب پشت سد کرخه، آب مجازی به خارج از کشور صادر می‌کنیم.

 حالا با این توصیفات به نظر شما، تولید و صادرات هندوانه برای کشوری مثل ایران به‌صرفه می­‌باشد؟ بیایید بحران آب را جدی بگیریم.
حمید شریفی
دانشجوی دکتری اگرواکولوژی، دانشگاه فردوسی مشهد

دیدگاه‌ها