فردوسی، شاعر خردورز ما، در آغاز شاهنامه به روال دیوان شاعران كه سخن را با ستایش خداوند و نبی مکرم (ص) آغاز می‌کنند شروع کرده است.

حکیم خردپیشه توس علاوه بر آنکه در سرتاسر شاهنامه هیچ‌گاه جانب خرد را فرو نگذاشته، در دیباچه شاهنامه ستایش خرد را به اوج رسانده است.

 

 ابتدای شاهنامه که با نام خدای یزدان است اینگونه آغاز می‌شود:

 

به نام خداوند جان و خرد

کزین برتر اندیشه بر نگذرد

 

به این ترتیب در اولین بیت، اندیشه توحیدی را با خرد درهم می‌آمیزد و در آغاز کار شاهنامه که آمیزه‌ای از حماسه و اسطوره و افسانه است حساب نگاه خود به موضوعات مختلف شاهنامه كه اغلب نقل‌قول از منابع كهن است را روشن کرده است.

 

در فراز دوم از دیباچه شاهنامه با عنوان «ستایش خرد» ضمن آنكه فصل مشبعی از خرد می‌گوید، سخن را با این بیت به اوج می‌رساند:

 

خرد بهتر از هرچه ایزد بداد

ستایش خرد را به از راه داد

خرد رهنمای و خرد دلگشای

خرد دست گیرد به هر دو سرای

خرد چشم جان است چون بنگری

تو بی چشم شادان جهان نسپری

و...

 

حکیم چون به فرازي از مقدمه شاهنامه در باب «آفرینش عالم» می‌رسد، پس از بیان اجمالی مراحل آفرینش باز هم سخن را بر خرد ختم می‌کند:

 

چو دانا توانا بد و دادگر

ازیرا نکرد ایچ پنهان هنر

 

و با بیان اين تک‌بیت، گویی کلید اسرار آفرینش را با همه پیچیدگی‌اش برای مخاطب گشوده می‌داند.

 

حکیم پس از طرح مقدمه بحث «آفرینش عالم»، از خلقت مردمان سخن می‌گوید و معتقد است تنها چیزی که هموار کردن رنج و زحمت آن بر تن و جان روا باشد خرد است:

 

به رنج اندر آری تنت را رواست

که خود رنج بردن به دانش سزاست

 

و در فراز پایانی دیباچه شاهنامه که گفتار در ستایش پیمبر اکرم (ص)، مدح خلفای راشدین و اهل‌بیت علیهم‌السلام است؛ باز اوج سخن آنجاست که از دانش و خرد به‌عنوان شاه‌بیت‌های این بخش سخن می‌گوید:

 

تو را دانش و دین رهاند درست

در رستگاری ببایدت جست

و...

و چون به بیان دلایل شایستگی امام علی (ع) براي جانشينی آن حضرت می‌رسد مهم‌ترین خصیصه و شایستگی این جانشینی را ارتباط علم و دانش آن دو وجود شریف با هم می‌داند:

 

که من شهر علمم علیم در است

درست این سخن قول پیغمبر است

 

سخن حکیم توس در دیباچه بدین جا ختم می‌شود که: من کتابی از گفتار و نوشتار پیشینیان به رنج و زحمت فراوان گرد آورده ام؛ شایسته آن است که خواننده هر جا بین موضوعات آن و عقل و خرد مباینتی دید جانب عقل را بگیرد و مابقی را بر سبیل تمثیل و رمز، معنی کند:

 

تو اين را دروغ و فسانه مدان

به يكسان روشن زمانه مدان

ازو هرچه اندر خورد با خرد

و گر بر ره رمز و معنی برد

 

کوتاه‌سخن آنکه؛ ستایش فردوسی از خرد در سراسر شاهنامه تا بدان جا بلندپایه و ارجمند است که اگر شاهنامه فردوسي را «خردنامه ایرانی» بنامیم سخنی به‌گزاف نگفته‌ایم.





   محمدجعفر محمدزاده