با گسترش رسانههای دیجیتالی اگر زبان یا لهجهای روش کتابت نداشته باشد و بیشتر تبدیل به زبان شفاهی شود بهزودی از بین خواهد رفت. لری بهعنوان یکی از بازماندگان پارسی باستان هم بدون شک از این قاعده مستثنای نیست هر چند تا کنون هم آسیبهای جدی دیده است و تقریباً در شهرهای پرجمعیت به فارسی زیاد نزدیک شده و در حال فراموشی است. کاش فرهیختگان لرستانی روشی برای کتابت لری بهعنوان یکی از میراثهای معنوی قوم لر و به طریق اولی یکی از میراثهای معنوی کشور عزیزمان ایران، مینوشتند تا حداقل بخشی از کلمات و آواهای آن را برای نسلهای آینده حفظ نمایند. من بهعنوان یکی از فرزندان کوچک ایرانزمین و لرستان زیبا به علت آشنایی (نه تبحر) با چند زبان مختلف سعی میکنم پیشنهاد اولیهای برای حفظ آثار معنوی ایران و لرستان ارائه کنم باشد که فرهیختگان بهعنوان یک نمونه اولیه سعی خود را در تکمیل آن بکار بندند.
این روش کتابت را میتوان با حروف لاتین که استخراج آوا از آن آسانتر است نوشت سپس میتوان کتابت فارسی آن را هم با تغییرات لازم ایجاد نمود و بکار برد؛ مانند فنگلیش (فارسی انگلیسی) و مشتقات آن، این پیشنهادات هم بهصورت لرگلیش (لری انگلیسی) ارائه میشود.
این کتابت بسیار آسان است با کمی دقت میتوان آن را بهراحتی بکار برد. ابتدا چند قانون کلی مینویسم سپس برای حروف و آواهای کمی سختتر نیز پیشنهادهایی را ارائه میگردد در مورد حروف و کلمات عادی لازم به ذکر پیشنهاد نیست چون بهصورت عادی خود نوشته میشوند.
اول: قوانین کلی
* اولین قانون این است که در لری یا لرگلیش دقیقاً هر آنچه که تلفظ میشود نوشته میشود. نه آنچه در فارسی نوشته میشود، با این کار اصالت و تلفظ صحیح در لری بیان میگردد؛ مثلاً در فارسی کلمه «شهر» حرف ه وسط خوانده میشود. در حالی که در لری «ه» مزبور خوانده نمیشود. بلکه همان کلمه شر گفته میشود. یا قهر «قر» و مانند این. پس هر صدایی که میشنویم آن را مینویسیم نه کمتر و نه بیشتر.
* بهتر است در کتابت لری از کتابت بعضی کلمات عربی که وارد فارسی شده است اجتناب گردد؛ زیرا در زبان عربی هر یک از این حروف هم بهصورت خاص خود تلفظ میشوند و صدای یکسان ندارند ما حتی در فارسی هم آنها را اشتباهاً و با یک صدا تلفظ میکنیم و فقط ظاهر آنها را داریم و کتابت فارسی را هم دو چندان مشکل کردهایم در صورتی که در عربی اینگونه که در فارسی بکار میروند اصولاً کاربردی ندارند. در نتیجه در لری مثلاً برای حروف ز، ض، ظ فقط حرف " ز" بکار خواهد رفت زیرا ما فقط این حرف را تلفظ میکنیم. همچنین بجای سایر حروف مختلف مثل س، ث، ص فقط حرف "س" بکار میرود.
در سایر موارد مثل خوا در کلمه خواب و مشابه آن بهتر است برای سهولت کار فقط "خا" نوشته شود.
* در مواردی در لری تشدیدهای اجتنابناپذیری هست مانند کلمه کر (پسر) یا لر پیشنهاد میشود تشدید مذکور بهصورت تکرار حرف نوشته؛ نوشته شود مثلا کرر (پسر)
دوم: پس از این اصول کلی که بصورت مختصر بیان شد به حروف و الفبای لرگلیش میپردازم.
همانطور که بیان شد بعضی حروف لرگلیش به صورت معمول خود نوشته میشوند؛ مثلاً b بجای ب یا sh بجای ش. نیازی به توضیح در مورد آنها نیست. به نظر میرسد در موارد زیر و سایر مواردی که در آینده ضروری به نظر خواهد رسید نیاز به علائم قراردادی وجود دارد.
*آ: A بهصورت قراردادی هر وقت در لری صدای A موردنظر است در هر جای کلمه حرف بزرگ A استفاده شود؛ مثلاً بابا bAbA. مامان mAmAn.
*ا با فتحه: بهصورت a با حرف کوچک؛ مانند الوار alvAr
*ا با کسره: e مانند امشب emshab
*کسرهای بین دو کلمه قرار میگیرد: باز بهصورت e ولی بین دو کلمه و مجزای از هر دو؛ مثلاً شام امشب. ShAm e emshab.
* ئی بهصورت i نوشته میشود همانطور که در زبان اسپانیایی استفاده میشود؛ مثلاً زیره که بهصورت zire نوشته میشود.
* بجای حرف ی از y استفاده میکنیم؛ مثلا یک اسب yek asb
* بجای ضمه o بکار میرود مثل تو to؛ و بجای او u؛ مثلاً کلمه کوچه kuche
* بهجز o و u حرف دیگری وجود دارد که ترکیب این دو حرف است. مثل کلمه کوه یا کلمه شب در لری که بهتر است با ترکیب همین دو حرف نوشته شود؛ مثلاً امشب eymshou یا کوه kou
* در لری یک او کشیدهتر نیز وجود دارد؛ مانند گو (گاو) یا او (آب) بجای این حرف از ow استفاده همانطور که در انگلیسی معمول است؛ مثلاً گاو gow یا آب eow. در زبان انگلیسی هم کلمه برای گاو شبیه لری است و cow نوشته میشود.
* بجای حرف "ژ" از حرف j استفاده میشود همانطور که در زبان فرانسه معمول است؛ مثلاً jAkat ژاکت
* اما حرف جیم باز همانطور که در زبان فرانسه معمول است بهصورت dj نوشته میشود؛ مانند جمشید djamshid
* بجای حرف ق از حرف Q استفاده میشود چنانچه در انگلیسی معمول است. مثل کلمه قم Qom
* حرف گ بهصورت g مثل کلمه گاو gAv
* بجای حرف غ از حروف gh استفاده می شو
د. مثل غمگین که بهصورت ghamgin نوشته خواهد شد.
* بجای حرف خ پیشنهاد میشود مانند کتابت کردی از حرف X استفاده شود؛ مثلاً خرمآباد که بهصورت xorramAbAd نوشته خواهد شد.
* در زبان لری یک حرف ل ویژه وجود دارد که در زبانهای دیگر نیست. مثل تلفظ کلمه ملت در لری یا خود کلمه لر که با ل مخصوص خود مورداستفاده قرار میگیرد. بجای این ل که بسیار مهم هم هست از دو حرف ll استفاده میشود؛ مثلاً mellat یا تیم ملی Tim e melli نوشته میشود. چنانچه اول لرگلیش را تمرین کنیم بعداً میتوان کتابت فارسی آن را با استفاده از همان قوانین کلی هم نوشت.
پس از ارائه این پیشنهادات چند جمله برای تقریب به ذهن بهصورت لرگلیش نوشته میشود تا بتوان خواندن و نوشتن آن را بیشتر تمرین کرد.
SalAm duste qadimi
Eymruz djAt xAli vA xAnevAda rateym xormowa. Modatey bi ke narratmi. mAshAlA bachun qadim hama sarhAl bin. VAqean ey shar heyfa ke vesh narrasan. KAshke forsat e beiye barratmoune tA poldoxder sar bazeymouneh ve bAqi fAmil ham. Korr marhum merAdxo hA ve yAdet? Xeyley pyA xuey bi. Eshnaftam tasAdof ganey kerda hA de bimArestAn agar vaqt kerdi sarey baze veshou entezAr det dAran.
چنانچه دیده میشود با کمی دقت و حوصله میتوان آواهای زبان مادری را برای نسلهای آینده بهعنوان یک میراث معنوی حفظ کرد. امیدوارم جوانان از این گسترش فضای مجازی استفاده کرده و کتابت خاص لری یا لرگلیش را بیشتر مورد استفاده قرار دهند. تا بتوان یکی از آثار معنوی ایران زمین را در آن گوشه زیبای ایران حفظ و به آینده منتقل نمود.
محسن بهاروند
دیدگاهها
امیدوارم دلسوزان فرهنگ لری کاری سی زبان لری بکن. چون و دس خومو داریم د بین موریمش.
ای کاش سی خانوادیا جا بوفتاییه وا بچونشو فارسی قصه نکن.