سرزمین «لورستان» یا به تعبیر امروزی آن «لرستان»، از هزاره‌های دور تاریخ محل پیدایش، نشو و نمو تمدن‌ها و کهن شهر‌ها بوده است.
آثار بر جای مانده تاریخی در محدوده لرستانات (فیلی، بختیاری، جنوبی و سرزمین‌های پیرامونی آن) گواه روشنی است بر این مدعا. خرم‌آباد نام یکی از شهرهای کهن در این محدوده است که در دل دشت و دره‌ای تاریخی به همین نام واقع شده است.
 خرم‌آباد به عنوان پایتخت حکمرانی اتابکان لور کوچک، والیان لرستان فیلی و مرکز استان لرستان فعلی، ده-ها اثر و یادگار تاریخی گران‌بها از دوره های دور و نزدیک (پیش از تاریخ، ساسانیان، سلجوقیه، صفوی، قاجار و...) را چون نگینی گران‌بها در دل خود به یادگار گذارده است. عمده‌ی این آثار و بناها در محدوده یک بافت کهن و بسیار ارزشمند به نام «بافت تاریخی» شهر خرم‌آباد، قرارگرفته‌اند. بافت تاریخی شهر خرم‌آباد به مساحت 5/72 هکتار در مرکز فعلی شهر و در ضلع غربی مجموعه کهن دژ و ارگ تاریخی شهر (قلعه فلک‌الافلاک) واقع شده است و دارای 7 محله كهن به نام‌های زید بن علی (ع) (دَر آغا)، باباطاهر (دَر بُوتار)، پشت بازار (پش بازار)، درب دلاکان (دَر دِلاکی)، باجگیران (باجگیرِو)، پاسنگر و کلیم آباد (محله ی چاغروندها) می‌باشد. آثار لایه‌های تاریخی و دوره‌های رشد شهر را از دیدگاه معماری و شهرسازی می توان به چهار دوره تقسیم کرد. 1- دوره‌ی شکل‌گیری هسته‌ی نخستین شهر 2- دوران صفویه 3- دوره ی حکمرانان قاجار 4- دوره‌ی مربوط به پهلوی اول. از هرکدام از این دوره‌ها و لایه های تاریخی، آثار معماری با ارزشی به یادگار مانده است.
 
آخرین نفس‌های بافت تاریخی شهر خرم‌آباد

از آثار دوره ی شکل‌گیری هسته‌ی نخستین شهر می‌توان به آرامگاه امام‌زاده زید ابن علی (ع) و آرامگاه منصوب به باباطاهر در مراکز محله هایی به همین نام‌ها در درون شهر قدیم، کتیبه تاریخی سنگ نبشته، مناره خرم‌آباد و آرامگاه منصوب به خضر (اتابک لرستان) در اندک فاصله‌ای با شهر قدیم یاد کرد. حمام گپ، میدان گپ و خانه ی منصوری از مهم‌ترین آثار به‌جای مانده از دوره صفویه در شهر خرم‌آباد هستند. از دوره قاجار آثار و بناهای پرشماری برجای مانده است که از مهم‌ترین آن‌ها می توان به خانه و حسینیه ی خورشیدی، خانه جوادی، خانه مرحوم آیت الله سید جواد جزایری (ره)، خانه چنگایی، خانه عصاره، خانه مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالرحمن لرستانی (پدر مشروطیت در لرستان)، خانه و عمارت بزرگ میرزا سید رضاخان، خانه چدنی، خانه سیف‌الله خان والی زاده، خانه توکل، خانه کاکاوند، خانه شمعون (كليمي)، کاروانسرای میرزا سیدرضا و... را نام برد. بنا‌هایی همچون خانه فیروزی، خانه موشه جواهری (کلیمی)، خانه رزاز، خانه ابراهیمی، گرمابه قاضی، مسجد توسلی، مسجد موسی ابن جعفر (ع) و... از جمله آثار برجای مانده از آخرین لایه‌ی معماری ایرانی – اسلامی (دوره پهلوی اول) در خرم‌آباد هستند. اگر بخواهیم به تکمیل آثار ذکرشده در بالا، بپردازیم باید به 4 گرمابه، 5 بنای آرامگاهی (از مشاهیر و رجال دینی)، 4 میدان تاریخی، 3 سرای تاریخی، چندین بنای اداری، مجموعه ارسن شهری و بازار سنتی شهر، مجموعه بزرگ کهن دژ و ارگ شهر (شامل قلعه فلک‌الافلاک و بنا‌های نظامی پیرامون آن)، در حدود 50 گذر تاریخی شاخص، چندین مسجد، خانه و سقاخانه اشاره کرد. در مجموع در حدود 100 بنای تاریخی با ارزش در این محدوده تاریخی یعنی بافت قدیم شهر خرم‌آباد وجود دارد که تعداد قابل‌ملاحظه ای از این بناها توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان، در فهرست آثار و بناهای تاریخی کشور به ثبت رسیده است. تعدد، تنوع و تراکم این آثار در (عمدتاً) محدوده محلات تاریخی شهر در نوع خود، بسیار حائز اهمیت و در قیاس با بافت‌های تاریخی سایر شهرهای ایران، نمونه‌ای ارزشمند، غنی و قابل اتکاء است. بر اهل‌فن پوشیده نیست که حفظ، نگهداری و صیانت از این بناهای تاریخی، تنها و تنها در سایه حفظ و نگهداری از زمینه و متن تاریخی که این بناها در آن واقع شده‌اند میسر می‌شوند. به دیگر سخن از نظر فنی و کارشناسی هر بنای تاریخی بر اساس قوانین جاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری دارای حریم‌های درجه‌یک و دو در محدوده پیرامونی خود است و تنها در صورت حفظ این حریم‌هاست که می‌توان به نگهداری و احیاء این آثار امید داشت. به عبارتی دقیق‌تر، تمام ارزش این بناها به آن است که در متنی تاریخی که از آن برآمده‌اند، مورد صیانت و نگهداری قرار گیرند. اگر نگاهی به پراکندگی مکانی و موقعیت قرارگیری آثار تاریخی در سطح بافت کهن شهر خرم‌آباد بی اندازیم، خواهیم دید که تراکم این بناها به نحوی است که بسیاری از محدوده جرائم این آثار بر یکدیگر هم‌پوشانی دارند؛ بنابراین کاملاً پرواضح است این آثار باید در کنارگذرها و بناهای اطراف خود در یک مجموعه بزرگ‌تر مورد عملیات حفظ، احیاء و بازنده سازی قرار گیرند. نگرش تک بنا به این آثار- هم چنان‌که برخی افراد ناآگاه و غیرمتخصص و نوعاً مغرض بدان معتقدند- بزرگ‌ترین خطر برای نابودی خود بنا و بافت تاریخی به شمار می‌رود. خوشبختانه و در راستای نیل این هدف و حفظ ارزش‌های تاریخی- فرهنگی خرم‌آباد قديم، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، در سال 1388 ه.ش موفق به ثبت کلیت بافت تاریخی شهر در فهرست بافت‌های تاریخی کشور شد.
از آنجایی که یکی از راه‌های مؤثر برای حفظ بناها و بافت‌های تاریخی در همه جای دنیا- و از جمله ایران- ایجاد سازوکارهای قانونی و حقوقی بدین منظور است؛ این اقدام باعث شد ضرورت حفظ و صیانت از بافت تاریخی شهر به صورت قانون اجرایی درآمده و در نتیجه بسترهای حقوقی و اداری این مهم فراهم آید.
 
 آخرین نفس‌های بافت تاریخی شهر خرم‌آباد
 
ثبت بافت تاریخی شهر خرم‌آباد در فهرست بافت‌های تاریخی کشور توسط سازمان میراث فرهنگی لرستان بارقه امیدی برای عموم مردم خرم‌آباد، دلسوزان و علاقه‌مندان به رشد و توسعه شهر و رونق صنعت گردشگری در آن بود؛ زیرا تصور می‌رفت که با این اقدام پسندیده و ایجاد الزامات قانونی و حقوقی دیر یا زود بافت تاریخی شهر موردتوجه، حفظ، احیاء و صیانت قرار خواهد گرفت؛ اما این امید به‌زودی به یاس گرائید و در کمال ناباوری نه‌تنها هیچ اقدام در خوري از سوی مسئولین مربوطه صورت نگرفت بلکه به زودی تخریب-های گسترده‌ای در این محدوده تاریخی شروع گردید. شدت این تخریب ها در سال‌های اخیر به حدی است که با کمال تاسف باید گفت بیش از 70 درصد از دو محله تاریخی پشت بازار و درب دلاکان (به عنوان بزرگ‌ترین محلات تاریخی شهر) مورد تخریب کامل قرار گرفته است. ابعاد ناگوار اين تخریب ها به گونه‌ای است که انسان را به حیرت وا‌می‌دارد. امروزه دیگر گذرهایی به نام کاکاوندها، سلاح ورزی‌ها (سلورزی) حسین شل و ... که روزگاری نه چندان دور از زیباترین و تاریخی‌ترین گذرهای موجود بافت قدیم بودند و امروز می‌توانستند در کلیتی به نام بافت قدیم خرم‌آباد ابزاری برای جذب توریست باشند دیگر وجود خارجی ندارند. تعدادی از این خانه‌ها و آثار تاریخی که در این گذرها تخریب‌شده، در زمره آثار شاخصی معماری ایرانی – اسلامی در خرم‌آباد به‌حساب می‌آمد که می توانست مورد عملیات ثبت، احیاء و نگهداری واقع شود. تعداد دیگری نیز در اثر تخریب بناهای پیرامونی، در یک حرکت دومینووار به پرتگاه نیستی روانه شدند حجم و ابعاد گسترده تخریب‌ها به حدي است كه بيم آن می‌رود تا چند سال آينده دیگر اثری از بافت تاريخي شهر وجود نداشته باشد.
 
 آخرین نفس‌های بافت تاریخی شهر خرم‌آباد
 
اين تخریب‌ها در حالي صورت می‌گیرد قوانين رسمي كشور هرگونه تخريب در محدوده بافت‌های تاريخي كشور را منع كرده است. از منظر قانونی در شهرهاي داراي بافت تاريخي ارزشمند كه حدود آن طبق ماده (3) قانون اساسنامه سازمان ميراث فرهنگي كشور مصوب 1/2/1367، اعلام‌شده و يا می‌شود تشكيلات شهرداری‌ها مورد تجدیدنظر قرار می‌گیرد و به‌منظور انجام امور مربوط به حفاظت از بافت‌های تاريخي این‌گونه شهرها، سازوکار مديريتي مناسب در شهرداری‌های مذكور ايجاد می‌شود «در بند (ج) آیین‌نامه اجرايي اين قانون چنين آمده است كه «شوراهاي شهر درصدي از درآمد شهرداري هر شهر را متناسب با نياز بافت‌های تاريخي آن شهرها در اختيار مديريت ذی‌ربط در شهرداري قرار می‌دهند تا با نظارت واحدهاي سازمان ميراث فرهنگي كشور در جهت مرمت بناها، مجموعه‌ها و بافت‌های تاريخي همان محل به مصرف برسد». اقدامي كه متأسفانه تاكنون در خرم‌آباد نه‌تنها صورت نگرفته است كه حجمه گسترده‌ای از بافت تاريخي توسط افراد حقيقي و حقوقي مورد تخريب قرارگرفته است. در پايان از كليه مردم فخيم لرستان و شهروندان خرم‌آبادی، نهادها و ارگان‌های ذی‌ربط، سازمان‌ها و تشکل‌های مردم‌نهاد، شخصیت‌های حقيقي و حقوقي مسؤولین ارشد استان به‌ویژه نماينده محترم ولی‌فقیه و امام‌جمعه خرم‌آباد حضرت آیت‌الله میرعمادی، استاندار محترم لرستان جناب آقای دکتر خادمی، جنابان بیرانوند و ملکشاهی راد نمايندگان محترم مردم خرم‌آباد در مجلس شوراي اسلامي و منتخبين مردم در شوراي اسلامي جديد خرم‌آباد، تقاضا می‌شود در اقدامي عاجل جلوي تخریب‌های بيشتر بافت تاريخي شهر توسط برخي نهادها را گرفته و براي جبران مافات اقدامي عاجل صورت دهند.
 

آخرین نفس‌های بافت تاریخی شهر خرم‌آباد
آخرین نفس‌های بافت تاریخی شهر خرم‌آباد
به قلم: یاسر خورشیدوند